Sofie Lakmaker is helemaal klaar met 'dingen die scheef zitten'. En dan heeft de Amsterdamse debutante het niet alleen over de peperdure apparaten die ze weleens gebruikt om vrouwen te penetreren, maar ook over hoe ze veel moeite heeft met 'het zijn van een vrouw' en met de precieze haarlengte die daar doorgaans bij verwacht wordt. Wie echter een sentimenteel coming-of-ageverhaal over transgenders wil lezen, moet zijn boekhandelaar er maar om een vragen want De geschiedenis van mijn seksualiteit is niet dat boek.

Lakmakers historie — van haar ontmaagding tot vlak voor haar aanmelding bij het VU Medisch Centrum, waar je 'minder meisje en meer jongen kunt worden' — is wél een wervelend debuut, geschreven met de springerige branie die je van een debutant verwacht. Lakmaker stelt zich veel vragen bij wie ze wil zijn, maar maakt geen excuses voor wie ze is. Haar mengeling van zelfoverschatting en zelfrelativering, haar precies gedoseerde gebruik van herhalingen en haar voorliefde voor goed uitgewerkte vergelijkingen resulteren in een boek dat slimmer is dan het zich voordoet. Een roman waarin soms wat kinderachtig en lukraak tegen schenen geschopt wordt (geen idee waarom bijvoorbeeld Virginia Woolfs Mrs Dalloway het zo moet ontgelden), maar ook een waarin het bezingen van de sierlijke bewegingen van de Deense Ajax-voetballer Lucas Andersen zomaar kan overgaan in een opmerking over 'sekspartners die uitsluitend op het orgasme gericht zijn' om amper een halve pagina later uit te komen bij de bedroevende strijd voor het recht om anderen nichten en potten te mogen noemen.

Wanneer Lakmaker menselijke onhebbelijkheden aanklaagt, doet ze het niet met dat betuttelende eerste persoon meervoud-toontje van 'zouden we niet allemaal beter', maar wel met het 'ik word helemaal gek' van iemand die geen geduld meer heeft met racisme, seksisme en vastgeroeste binaire denkpatronen. Bij momenten windt Lakmaker zich zo erg op dat ze lijkt klaar te staan om elke lezer die in hokjes wil blijven denken simpelweg uit haar roman te jagen. En dat wil je niet, want dan zou je moeten missen wat ze te vertellen heeft over Good Will Hunting, Tetris en de stomp in je maag die je krijgt wanneer je wordt 'gereduceerd tot een cultureel stereotype'.

Niet dat De geschiedenis van mijn seksualiteit zich zomaar laat verengen tot militant genderactivisme. De ooit door een ex-vriendje als 'lesbische fundamentalist' omschreven schrijfster heeft het ook met een laconiek gevoel voor anekdotiek over haar angsten, de kanker van haar moeder en haar onhandigheid tussen de lakens. En hoewel Lakmaker precies kan uitleggen wat er mis is met bepaalde grapjes over minderheden, heeft ze zelf humor te over.

De geschiedenis van mijn seksualiteit is (soms een beetje te) veel ineen, maar bovenal is het een veelbelovende literaire aankondiging: hier is Sofie Lakmaker. Wen er maar aan.

Das Mag, 224 blz., 22,50 € (e-boek 9 €).

Verberg tekst

Ze zijn slim, jong en brutaal en ze hebben er genoeg van dat anderen bepalen wie of wat ze moeten zijn: Sofie Lakmaker (26) en Lale Gül (23). Twee twintigers uit Amsterdam die vrijwel gelijktijdig debuteerden, elk met een hoogstpersoonlijke, autobiografische roman waarin ze de ontwikkeling van hun identiteit beschrijven. Güls alter ego Büsra ontpopt zich in Ik ga leven van een vroom moslimmeisje tot een (min of meer) vrijgevochten vrouw zonder hoofddoek, Lakmaker in De geschiedenis van mijn seksualiteit van een (min of meer) heteromeisje met lang blond haar tot een lesbische vrouw met een kort koppie. Ze vertellen over hoe ze zich losmaken van verwachtingen en vooroordelen, over de frictie die de transformatie teweegbrengt en over hun eenzaamheid en twijfels. Razend eerlijk doen ze dat, en vooral: met een grote bek, helemaal zoals je van grootstedelijke millennials zou verwachten.

En toch is er een wereld van verschil. Een verschil dat begint bij hun slaapkamers. Lakmakers slaapkamer bevindt zich in een koophuis in het chique Amsterdam-Zuid en staat vol met 'honderden uitgaven' van Sigmund Freud. Ze groeit op in een intellectueel gezin en kent schrijvers en uitgevers (haar halfbroer Daniël van der Meer is ook haar uitgever). En nu heeft Lakmaker een debuut geschreven waaruit bijna achteloos veel zelfvertrouwen spreekt, alsof schrijven niet haar tweede maar haar éérste natuur is.

Haar grote kracht is de vertrouwelijkheid die ze creëert tussen haarzelf en de lezers, die ze heel direct aanspreekt ('tegen jullie durf ik al deze dingen te zeggen'). Je hóórt haar praten, met een verveeld maar ook vermakelijk idioom dat in de tekst veelvuldig gecursiveerd is: 'Het ging niet meer, weet je wel?' Of: 'Nou, daar had ik dus echt geen zin in.' Lakmaker is een goede vriend met wie je uren zou willen ouwehoeren over seks, voetbal en het leven. Ze is ook iemand voor wie je een beetje bang bent, met Ik, Jan Cremer-achtige bravoure over hoe ze 'een hele grote' zal worden en al haar grappige kutopmerkingen. Net voordat je je begint te ergeren aan alle gein en grootspraak toont Lakmaker haar kwetsbaarheid die - heel knap - nooit koket aandoet. En op het moment dat je denkt: allemaal leuk en aardig, maar wat is nou eigenlijk je probleem, Lakmaker, is daar het laatste, prachtige hoofdstuk, dat alles in een ander licht zet. Het op het eerste oog lichte egodocument krijgt een gelaagde, rauwe zwaarte waar je nog een tijdje beduusd van bent.

De slaapkamer van Lale Gül bevindt zich in een kleine sociale huurwoning in Amsterdam-West (een stadsdeel dat zo'n beetje het tegenovergestelde is van Zuid). In haar ouderlijk huis is op de Koran na geen boek te vinden. Güls ouders zijn praktisch analfabeet. 'Ik werd niet blootgesteld aan verfijnde taal of intrigerende en uitdagende gesprekken', schrijft ze. En misschien is dat de (wrange) reden dat haar stijl zo onnatuurlijk aandoet. Güls lange, wollige zinnen, vol onnodig moeilijke synoniemen voor makkelijke woorden ('repugnant' in plaats van smerig, 'eminent' in plaats van goed, 'bekoorlijkheid verstrekkende gloeilampen' in plaats van zonnebank - om er maar een paar te noemen) hebben het krampachtige van iemand die uit alle macht wil bewijzen dat ze kan schrijven. Het levert overgecompliceerde formuleringen op waaruit alle gevoel, alle zeggingskracht en soms ook alle begrijpelijkheid verdwenen is.

Waar Lakmaker je met haar taal naar zich toe trekt, duwt Gül je juist weg: 'Ik occupeerde me derhalve veelal met het pogen om het tij te keren.' Of: 'Waar ik vroeger alles wat de verwekkers en de zedenpredikers verkondigden voor waarheid aanzag en onmiddellijk ter harte nam, bemerkte ik dat dat met de dag minder vanzelfsprekend werd naarmate ik opgroeide.' Als alter ego Büsra ruziet met haar moeder, beschrijft Gül dat zo: 'Grievende en onterende verwensingen vallen menigmaal.' Is dat ruzie? In brieven van de Belastingdienst zit meer emotie. Het wemelt sowieso van de ambtelijke taal. Consequent kiest Gül voor woorden als 'eveneens', 'terstond' en 'derhalve', waar ze ook het veel vlottere 'ook', 'meteen' en 'daarom' had kunnen gebruiken.

Het is een cliché, maar: hier had een redacteur écht moeten ingrijpen. Een goede redacteur weet óók dat je het woordje 'immers' in negen van de tien gevallen gewoon kan schrappen. Dat Gül dat niet weet en kwistig met het stopwoordje strooit, kun je haar, als jonge debutant, eigenlijk niet kwalijk nemen.

Misschien onderschat ik de schrijver en is het archaïsche, overijverige taalgebruik een bewuste keuze, waarmee Gül zich nog eens extra afzet tegen haar afkomst en ongeletterde ouders. Gebruikt ze zo veel woorden als wapen tegen degenen die haar monddood willen maken. Daarmee brengt ze echter een andere ambitie in gevaar: Gül wil 'een steen in een vijver' gooien, rimpels veroorzaken, iets in beweging zetten. Maar veel lezers voor wie Gül een inspirerend voorbeeld zou kunnen zijn, zullen het boek na een paar hoofdstukken waarschijnlijk murw gelezen wegleggen. Dat is jammer, want Güls relaas over hoe zij zich ontworstelt aan de dogma's van de islam getuigt van moed waarvan je iedereen iets zou willen meegeven.

Terwijl er af en toe wel degelijk een zinnetje schittert dat verraadt dat Gül heel scherp kan zijn ('Als fundamentalisten van een religie een probleem zijn, zou je wellicht kunnen stellen dat er wat mis is met de fundamenten'). Haar vele verbasteringen van gangbare uitdrukkingen zijn vaak vrolijkmakend; bij Gül wordt niet de handdoek maar de hoofddoek in de ring gegooid. Dit is talent dat met oefening, ervaring en goede begeleiding tot bloei kan komen.

Na talloze bedreigingen, intimidaties en ruzie met haar familie heeft Gül in een interview met de Volkskrant gezegd te stoppen met publiceren en dat is hoe dan ook een tragedie. Schrijver of niet, het is haar gegund uiteindelijk zélf te bepalen wie of wat ze is.

Sofie Lakmaker: De geschiedenis van mijn seksualiteit

****

Das Mag; 223 pagina's; € 22,50.

 

Lale Gül: Ik ga leven

***

Prometheus; 304 pagina's; € 20.

Verberg tekst

In drie delen beschrijft een jonge vrouw uit Amsterdam haar seksuele ontwikkeling, vooral haar toegroeien naar het kiezen van een andere sekserol. Ze denkt eerst op mannen te vallen en krijgt, na een korte relatie op haar 17e, een relatie met de saaie schrijver ‘Sufferd D’. Als die voorbij is, heeft ze een relatie met eerst actrice Jennifer en daarna weer een vrouw. Ze heeft steeds meer het gevoel transgender te zijn, ziet er ook uit als een jongen van 15. In het tweede deel duikt ze in haar eigen geschiedenis, haar studies Russisch en filosofie, haar relaties. Uiteindelijk kiest ze, nadat haar moeder onverwacht aan kanker is overleden, voor een geslachtveranderende operatie. De auteur (1994), columniste van o.a. ‘de Groene Amsterdammer’, debuteert met deze roman over haar zoektocht naar haar sekserol. Ze doet dat heel indringend, met veel vaart, (absurdistische) humor, bravoure en spaart zichzelf niet. Zo biedt ze veel herkenning aan jonge twintigers, die worstelen met hun sekserol. Toch is het korte derde deel, over het onverwachte overlijden van haar moeder aan kanker, het mooiste en indringendste. Verberg tekst