In de kindereuthanasiekliniek Am Spiegelgrund kregen tijdens de Tweede Wereldoorlog honderden kinderen de 'genadedood'. Steve Sem-Sandberg schreef er een nauwelijks te verdragen maar moedige roman over. Alexander Van Caeneghem
In oktober 1939 tekende Adolf Hitler een euthanasiedecreet dat dokters verregaande vrijheden verleende om zieken die zij als ongeneeslijk beschouwden, de ' Gnadentod' te schenken. Dat decreet, Aktion T4, kostte tegen augustus 1941 ongeveer 70.000 mensen het leven, maar Duitse en Oostenrijkse dokters maakten later in dezelfde geest nog naar schatting 200.000 slachtoffers.
Aktion T4 paste in een groter plan ter verbetering van de raciale hygiëne, om het Duitse volk te bevrijden van ' lebensunwertes Leben'. De zuivering begon met gedwongen sterilisaties van mensen met geestesziekten, erfelijke ziekten en fysieke handicaps. Vanaf augustus 1939 werden kinderen met afwijkingen systematisch geregistreerd. Kinderen onder de drie met ernstige erfelijke ziekten kregen, na goedkeuring van medici en ouders, de genadedood. Tijdens de oorlog vervaagden de leeftijdsgrens, de voorwaarden en de ouderlijke instemming.
De kinderen van Spiegelgrund, de nieuwe roman van Steve Sem-Sandberg, speelt in een van de zevenendertig speciaal voor de euthanasie ingerichte faciliteiten. Kinderspital Am Spiegelgrund was een deel van Steinhof, een psychiatrisch hospitaal buiten Wenen. Sem-Sandberg verkent de plaats en de gebeurtenissen hoofdzakelijk door de bril van twee betrokkenen: patiënt Adrian Ziegler en verpleegster Anna Katschenka.
Patiënt en verpleegster
Door zijn 'erfbiologisch en sociaal minderwaardige achtergrond' is Ziegler, een zigeunerjongen, ' bildungsunfähig'. Zijn ontaarde gedrag brengt hem in alle uithoeken van Spiegelgrund, tot in de zalen waar de dodelijke injecties worden toegediend. De kinderen weten wat er gaande is, maar worden zo erg geïndoctrineerd, vernederd en geïsoleerd dat ze de wil om te vluchten verliezen. Aan elkaar hebben ze niets: Spiegelgrund is een jungle, met een strikte hiërarchie, machtsmisbruik en onderling verraad.
Katschenka werkt op Spiegelgrund uit persoonlijke bewondering voor dokter Jekelius. In tegenstelling tot andere verpleegsters lijkt ze eerder naïef dan kwaadaardig: ze voert geen sadistische straffen uit, maar doet ook niets om ze te stoppen. Wanneer Jekelius haar uitlegt dat ze geen moordenaars zijn, maar barmhartigen, gaat ze daar makkelijk in mee, al weet ze dat wat ze doen, met pijnverlichting weinig heeft te maken - waarom zouden ze anders de ouders misleiden, en overlijdenscertificaten vervalsen? Katschenka aanvaardt zonder veel morele strijd de ethische imperatief dat de gezondheid van de maatschappij belangrijker is dan die van individuen.
Binnen de postholocaustliteratuur is de benadering van Steve Sem-Sandberg niet onomstreden. Net als in zijn meesterlijke De onzaligen van Lodz vertrekt hij weliswaar van officiële dossiers en interviews met overlevers, maar ook De kinderen van Spiegelgrund is expliciet een roman. Jekelius en Ziegler zijn geen historische figuren, Katschenka wel.
Maar net als in De onzaligen van Lodz schuilt in die unieke aanpak net zijn kracht. Het waarheidsgehalte van het verhaal verleent het legitimiteit en urgentie, terwijl de verdichtingen ten diepste aan onze empathie appelleren.De kinderen van Spiegelgrund is gruwelijk realistisch, terwijl het dat realisme tegelijkertijd ook overstijgt. Katschenka komt, met al haar doorleefde gevoelens en gedachten, even aanschouwelijk tot leven als Chaim Rumkowski, de Joodse leider van het getto van Lodz.
Herinnering, waardigheid, gerechtigheid
Sem-Sandberg wil uiteraard dat we nooit vergeten hoe 'zonder merkbare tegenstand' een ziekenhuis kon veranderen in een kamp waar systematisch de vraag naar de waarde van kinderlevens werd gesteld. Als we het ons niet meer herinneren, kan het opnieuw gebeuren. Maar de vele voorafschaduwingen in de roman dienen niet alleen de spanning. Ze houden ook expliciet het vizier op de implicaties van de geschiedenis voor onze eigen maatschappij. Het gaat ook over waardigheid en gerechtigheid.
Na de euthanasie volgden er nog medische experimenten op hersenen en lichaamsdelen van kinderen, die in formaldehyde bewaard werden. In 2002 werden de stoffelijke resten officieel begraven, maar in dit boek krijgen ze hun waardigheid terug.De kinderen van Spiegelgrund helpt de doden sterven.
In de processen na de oorlog werd de verdediging opgebouwd rond het gezagsargument, zoals bij Adolf Eichmann, maar Katschenka werd veroordeeld, en stierf in 1980 zonder eerherstel. Dokter Illing, de directeur, eindigde aan de galg, maar de sinistere dokter Gross ging vrijuit, maakte carrière en stierf pas in 2005. En Ziegler? Die overleeft Spiegelgrund en de oorlog, maar gelukkig wordt hij niet meer. In een ondanks het mededogen bijna ondraaglijk cynische scène laat Sem-Sandberg hem als volwassene nog eens botsen op dokter Gross, die intussen gerechtspsychiater is.
De kinderen van Spiegelgrund is claustrofobisch, keihard en nauwelijks te verdragen, maar altijd meeslepend en nergens emotioneel - een even indrukwekkend als moedig monument tegen het vergeten, het onrecht en het eeuwige sterven.
STEVE SEM-SANDBERG
De kinderen van Spiegelgrund.
Vertaald door Geri de Boer, Ambo/Anthos, 503 blz., 24,99 eurp (e-boek 14,99 euro).
De auteur: veelvuldig bekroonde Zweed die met het superieure De onzaligen van Lodz internationaal doorbrak.
Het boek: het leven in en na kinder-euthanasiekliniek Spiegelgrund tijdens de Tweede Wereldoorlog, door de ogen van een patiënt en een verpleegster.
ONS OORDEEL: claustrofobisch, keihard en nauwelijks te verdragen, maar altijd meeslepend en nergens emotioneel.
Alexander Van Caeneghem ■
Verberg tekst