Stefan Hertmans

Vuurwerk zei ze

Meulenhoff, Amsterdam, 98 p.,

15,50 euro.

Gedichten van een kijklustige: zo zou ik de gedichten van Stefan Hertmans in Vuurwerk zei ze willen omschrijven. Als je de drang naar sensatie waarvan we een dichter maar moeilijk kunnen beschuldigen, wegdenkt, hou je namelijk over: een onstelpbaar verlangen om te zien. En te ervaren: "Kijk naar het landschap waar/ Bomen in iconen overgaan/ En iedereen een naam geeft/ Aan een ander.// Hou dit vol./ Hou vol dat wij elkaar herkennen,/ Ook in schemer,/ Zoals verhalen lijken op een paard/ En kinderen op wolken.// Hou het vol./ Ooit word je bij de pols genomen,/ Tekent iemand met je hand,/ En zijn wij werkelijk/ Een landschap voor elkaar." Het klinkt als een wanhoopsdaad, dat geloof in de grijpbaarheid van de dingen, in de herkenbaarheid van de ander. Kunst neemt het uiteindelijk over van het reële, dat volgens de Sloveense filosoof Slavoj Zizek niets meer te maken heeft met de werkelijkheid, omdat je die wél nog kunt vormgeven in taal. Wat voor een werkelijkheid levert dat dan op? Een vertekende, waar ik als poëzielezer wat graag deel van wil uitmaken, omdat ze begint waar het toekennen van betekenis eindigt. Maar uiteindelijk is het getekende landschap het reële dat de bestaande werkelijkheid nooit kan vervangen en we kunnen nu eenmaal niet zonder die werkelijkheid waarin we leven. Voor harmonie en onbekommerdheid moeten we dan ook niet in het universum van Stefan Hertmans' poëzie zijn. Ze wordt beheerst door wat hij zelf ooit in een nawoord bij de Verzamelde gedichten van Maurice Gilliams "vitale melancholie" noemde: een grote aandacht voor de zintuiglijke wereld, met al haar details, als tegengewicht voor de abstractie, typisch voor de melancholicus. In zijn vorige bundel, Goya als hond (1999) schreef hij in de hij-vorm deze poëticale regels: "Toen vielen hem de laatste beelden in:// die van beginnen-/ een man die zich over het/ altijd wijkend water neeg." Het ik als een fictie, als een altijd wijkende identiteit. Maar de dichter begint steeds opnieuw, tegen beter weten in. Hij houdt vol. De essayist Hertmans weet nochtans maar al te goed, zoals de Sloveense filosoof Zizek stelt, dat de Ander niet bestaat, dat communicatie alleen maar dient om het eigen bestaan te bevestigen, terwijl het bestaan eerder op afwezigheid lijkt. Al zou een mens wel beter willen, zoals te lezen valt in deze regels: "Kom hier, meisje dat minnaars/ Tekent met een blik./ Leen me je pols,/ Leen me je ogen;/ Leen me dat achteloze.// Want voor de inkt/ Kan drogen is het/ Leven niet meer hier." Dat meisje, of de vrouw en de ikfiguur, of de dichter, zo je wilt, vormen de kern van deze bundel. Tussen hen in kronkelt het motief van de slang. Je zou dat allemaal autobiografisch kunnen interpreteren, maar ik vind dat vrij zinloos en voorbij de essentie. Zinloos is het omdat Hertmans uit de gedichten een werkelijkheid omhoog laat kronkelen - en niet omgekeerd -, gewekt door de muzikaliteit die in veel regels zit, zonder dat die opzichtig aangebracht is. Dit zijn geen autobiografische gedichten. En toch is er die nuchtere vaststelling: "Ik opende de deur,/ De drempelsteen lag los,/ De maan driekwart en daaromheen/ Het teken dat onlesbaar bleef.// Maar helder was de slang-/ Haar smalle kop lag roerloos/ Naast mijn blote voet en/ Wachtte op wat komen moest." Ga maar eens naast een meer dan werkelijke slang staan met je ideeën over het bestaan dat op afwezigheid lijkt. Met de slang glipt ook een literair motief mee, want typisch voor Hertmans is dat hij zijn onderwerpen dikwijls benadert met een kunstwerk of een kunstenaar als toetssteen. Maar Vuurwerk zei ze toont toch een 'vervelde' Hertmans: een dichter die durft te bekennen dat zijn leefwereld hem dicht op de huid zit en die dat besef in taal bij de staart durft te nemen, ook al is daadwerkelijke representatie onmogelijk. In het tweede gedicht, 'Gentianen in september', verwijst Hertmans bijvoorbeeld naar D.H. Lawrence en zijn gedicht 'Bavarian Gentians'. Waar kennen we dat nog van? Een vraag die bij het lezen van Hertmans zich wel meer aandient, want hij heeft de Willy Vandersteenachtige neiging om verwijzingen te maken naar vorig werk. De titel van zijn debuutbundel, Ademzuil, net als die van zijn roman in verhalen Als op de eerste dag en andere reminiscenties duiken in deze bundel op. Niet dat ik daar moeite mee heb, want het illustreert hoe hij in de loop van de jaren behoedzaam thematische draden gesponnen heeft. Hertmans wijdde in de bundel Het putje van Milete een essay aan zijn ontdekking van het raadselachtige gedicht 'Bavarian Gentians'. "Bloemen op een zachte septemberochtend die door een duistere bezwering uitgroeien tot walmende toortsen van de dood in een bevroren tuin", schrijft hij over dit gentianengedicht. Lawrence is ook de auteur van het gedicht 'Snake'. Hertmans verwijst naar beide gedichten van Lawrence én in één moeite naar zijn evolutie als dichter: "Toen ik gesloten schreef,/ Gedicht en met een teder slot,/ Verkleind tot het formaat/ Van mijn liggende hand,// De zwijgende/ Naast de ijverig schrijvende,/ Las ik van D.H. Lawrence/ De Bavarian Gentians,// Of zijn ontmoeting met de slang." Hertmans weet dus dat hij vroeger zijn gesloten gedichten het liefst op een steen te zonnen legde. Nu is dat anders. Toch vragen die regels om een vergelijking tussen wat Hertmans en Lawrence met de slang aanvangen. Bij Lawrence neemt de ikfiguur een stuk hout en gooit het naar de slang, die schrikt en ontsnapt. In het slotgedicht van Hertmans' bundel is er geen ontkomen aan: "Met de haardklem nog roodgloeiend,/ Diep knijpend in haar blote vel,/ Gooide jouw evenbeeld haar op de keien,/ O hoge mooie straat-// Ze kronkelde op klimopbegroeide wanden toe,/ Tweehonderd vlekken trok ze samen/ En ontspande.// Hoe sierlijk is die kop./ Each man kills et cetera." Hier beleven de werkelijke én de in taal opgeroepen slang een doodsmak.
Lawrence, de romanticus, laat de slang ontsnappen, maar Hertmans biedt dus minder perspectief. Zelfs de begoocheling van de verhalen biedt geen soelaas: "'s Avonds bij het vuur,/ Het kind een lam, had ik verhalen/ Over genezing door vergif.// Zijn moeder loochende ze liefdevol/ In bed, terwijl de huid gedroogd werd/ Door de tijd, die slangen spaart/ Maar mensen slecht verdraagt."

Is alles dan zo ondraaglijk en donker in deze bundel? Ik kan veel regels citeren waarin de duisternis primeert, maar ik denk dat het Hertmans toch om een soort hoopvolle wanhoop te doen is. En dat zorgt dan, zoals de titel van de bundel al aangeeft, voor vuurwerk. Gif en tegengif van het reële en de werkelijkheid gaan met elkaar de strijd aan. En niet alleen de slang komt op die manier de orde verstoren. Het gaat ook om een zoektocht naar identiteit, vanuit het besef van afwezigheid, waar ik eerder al op wees. In het openingsgedicht staat het er zo: "Een duisternis licht op,/ Nog wankel, maar/ Bij het wandelen gebeurt het weer:// Een mens die zich meester maakt/ Van hen die mij bewonen." Identiteit betekent identificatie. Een heerlijk voorbeeld hiervan is de kleine Parisien, een vrolijk hollend jongetje met stokbrood dat afgebeeld staat op een foto van Willy Ronis en dat Hertmans in zijn gedicht zijn schrijvende persoon laat overnemen: "Hij komt thuis,/ Klopt op mijn deur,/ Gaat zitten waar ik zit/ En schrijft dat brood/ Geen heden is// Ik voed hem nu,/ Met kruimels van een beeld,/ Zodat hij van mijn vingers eet." In een ander gedicht ziet hij "door Orpheus' verrekijker" de dode Shakespeare, Quevedo en Bashô als vogels, maar, voegt hij eraan toe: "allen leken ze bevrijd/ Van wat hen in hun korte tijd/ Zo vreselijk had gekweld." Maar het perspectief is niet altijd zo mooi. Het zoeken naar identiteit heeft een sterk lichamelijke kant. En dat in een helder licht stellen van het eigen bestaan via de identiteit van de vrouw, zeg maar de geliefde, is vaak een vorm van in het duister tasten: "Galbitter speeksel uit haar zoete mond,/ De ophef die haar spieren maken.// Dat ik gebroken door die/ Zwarte roes tot bij haar/ Stem moet raken." Het zijn doorkijkjes naar het duister, waarin toch een perspectief oplicht dat voorbijgaat aan de afwezigheid van een ik. Het mooist geeft Hertmans daar naar mijn gevoel een vorm aan in de cycli 'De terugkeer', 'Vuurwerk zei ze' en 'Van losse dingen zwaar'. Misschien niet toevallig dat dit de meest gestructureerde delen van de bundel zijn, terwijl Hertmans verder de vrijheid lijkt te hebben genomen om gedichten van enkele jaren ver elkaar te laten vinden zonder expliciet verband. Je zou de drie cycli als een zoektocht naar een kern kunnen definiëren, zoals hij dat bijvoorbeeld in de bundels Francesco's paradox, Bezoekingen en Verwensingen deed, een werkwijze die hij liet varen vanaf Annunciaties en zeker in Goya als hond. In Vuurwerk zei ze staat die zoektocht naar een ik, die via meerdere andere ikken verloopt, blijkbaar geen ordeningsprincipe meer in de weg. Net dat onophoudelijke pendelen tussen kern en kernloosheid, tussen identiteit en afwezigheid, tussen lichamelijke aanraakbaarheid en ongenaakbaarheid is de oogbeweging die in Vuurwerk zei ze zit, al mis ik dan de etsen van Karel Dierickx bij de gelijknamige cyclus en de foto's van Maarten van den Abeele bij 'Van losse dingen zwaar' een beetje om mijn
kijklust compleet te maken. Maar los van het feit dat die gedichten zonder hun aanleiding wel degelijk overeind blijven, denk ik dat Hertmans het beeldend werk heeft weggelaten, om ons hier verder te brengen: "De nacht transfigureert ons/ Tot een verbond van zwijgende wijzen/ Die hun kloppende, zoekende,/ Verlengende gebruiker/ Voor even in een spiegel vinden.// Dan smelten alle zekeringen door/ In het oorverdovend zwijgen/ Na het beeld."
I'm not an addict. Maar voorbij het kijken heeft Stefan Hertmans me zeker gekregen.

'Vuurwerk zei ze' toont een dichter die durft te bekennen dat zijn leefwereld hem dicht op de huid zit

Verberg tekst

Het is vier jaar geleden dat Stefan Hertmans (1951) nog een dichtbundel publiceerde. Na 'Goya als hond' uit 1999 heeft hij zich voornamelijk met andere genres beziggehouden. Achtereenvolgens verschenen het toneelstuk 'Mind the Gap', de groteske roman-in-verhalen 'Als op de eerste dag', de essaybundel 'Het putje van Milete' en een boek over Jan Fabre, 'Engel van de metamorfose'. En toch heeft de schrijver in die periode nog de tijd gevonden om gedichten te schrijven. Die zijn nu verzameld in de nieuwe bundel 'Vuurwerk zei ze'. Het werk ligt in het verlengde van Hertmans' vorige poëtische exploten, maar houdt toch ook een toonwisseling in. De titel verraadt dat Hertmans' verzen intimistischer geworden zijn. Terwijl titels van zijn vorige bundels expliciet refereerden aan de kunstgeschiedenis, de religie of de mythologie, lijkt 'Vuurwerk zei ze' te verwijzen naar een gesprek tussen geliefden.

Toen Hertmans in 1984 als dichter debuteerde met 'Ademzuil', stond het grote gebaar nog centraal. Zijn vroege poëzie was sterk beïnvloed door Duitse romantische en modernistische dichters als Hölderlin, Rilke en Celan en had een hermetisch en symbolistisch karakter. Ook 'Melksteen' (1986) en 'Zoutsneeuw' (1987) stonden bol van geconcentreerde beelden, van kernachtige maar zwaarbeladen gedichten in de donkerste modernistische traditie. Vanaf de bundel 'Bezoekingen' (1988) kwamen andere invloeden Hertmans' poëzie verlichten. Geïnspireerd door inzichten van postmoderne denkers, begon de dichter vaker gebruik te maken van perspectiefwisselingen. De objectieve realiteit werd ter discussie gesteld. Hertmans raakte gefascineerd door de verschillende niveaus van de werkelijkheid.

Sinds de jaren negentig staat in zijn werk de vraag naar de 'leesbaarheid', de interpreteerbaarheid van de werkelijkheid centraal. Kenmerkend voor die evolutie is Hertmans' voorkeur voor gedichten bij kunstwerken, werkelijkheden met een eigen status in de werkelijkheid. Vooral in de bundels 'Muziek voor de overtocht' (1994), waarmee Hertmans in 1995 de driejaarlijkse cultuurprijs van de Vlaamse Gemeenschap voor poëzie won, 'Francesco's paradox' (1995) en 'Annunciaties' (1997) manifesteerde de dichter zich als een nauwgezet en gevoelig observator van mensen, schilderijen, foto's en landschappen. De technische verfijning van zijn verzen, vaak op het maniëristische af gevijld en geslepen, bereikte een hoogtepunt in 'Goya als hond'.

In deze bundels vraagt Hertmans zich telkens opnieuw af wat de betekenis is van de dingen die hem omringen ('vormen' of 'beelden' zijn de woorden die hij zelf zou gebruiken). Steeds weer gaat hij in op het veelbetekenende raadsel dat de observerende ikpersoon is. Sinds zijn poëtische debuut heeft Hertmans zo naam gemaakt als de meest proteïsche dichter van het Nederlandse taalgebied. Hij is de meest modernistische van onze postmoderne dichters, hij koppelt als geen ander romantische melancholie aan expressionistische beeldspraak en postmoderne deconstructie. Het is die merkwaardige mix die ook 'Vuurwerk zei ze' tot een zeer herkenbare Hertmans-bundel maakt.

Dubbele bodem

'Vuurwerk zei ze' is een heel diffuse verzameling van gedichten geworden, waarin cycli van drie, zes en acht gedichten afgewisseld worden met ongebundelde, losstaande verzen. De kwaliteit van de gedichten is nogal ongelijk. Vele zijn zonder meer goed, enkele zijn ronduit zwak, nog andere zijn ware pareltjes. 'Mont Noir' is zo'n meesterwerkje:

Zoals het landschap in mijn ogen -

Zo heb ik je voorgelogen dat

De dingen grijpbaar zijn.

Wat ons betreft -

Dit graaien in bedauwde weiden,

Fruit dat te hard voor tanden is -

Wij hebben deze vorm gewild.

Kijk naar het landschap waar

Bomen in iconen overgaan

En iedereen een naam geeft

Aan een ander.

Hou dit vol.

Hou vol dat wij elkaar herkennen,

Ook in schemer,

Zoals verhalen lijken op een paard

En kinderen op wolken.

Hou het vol.

Ooit word je bij de pols genomen,

Tekent iemand met je hand,

En zijn wij werkelijk

Een landschap voor elkaar.

In dit gedicht komen de belangrijkste thema's en eigenschappen van Hertmans' poëzie samen. Er is een spreker die een bepaalde werkelijkheid bekijkt. Die werkelijkheid moet ontcijferd, geïnterpreteerd worden. En dat gaat niet zonder problemen. Mensen hebben altijd de neiging om dingen eenduidig te interpreteren. Maar ze spelden zichzelf iets op de mouw. Het is een illusie te denken dat de wereld überhaupt interpreteerbaar is: het landschap 'liegt' ons immers 'voor' dat de dingen grijpbaar zijn. Het landschap wordt in dit gedicht een semiotisch oppervlak, waarin alle dingen tekens worden, die schreeuwen om betekenisgeving: 'bomen' gaan over in 'iconen'. En net zoals het landschap een raadsel is voor de beschouwer, zo zijn ook de geliefden een raadsel voor elkaar. In een wanhopige poging zin te geven aan de dingen rondom hem, smeekt de spreker zijn geliefde: 'Hou vol dat wij elkaar herkennen'. Als mensen maar hard genoeg geloven dat de dingen zin hebben, zal dat uiteindelijk ook zo zijn, lijkt de spreker te impliceren. Maar Hertmans zou zichzelf niet zijn als deze boodschap in de slotregels van het gedicht geen dubbele bodem kreeg. De bemoedigende troost dat de geliefden 'werkelijk' een 'landschap' voor elkaar zouden kunnen zijn, is misleidend. Hoe ironisch staat dat woordje 'werkelijk' daar, benadrukt op het einde van de regel. En het beloftevolle 'landschap' in het slotvers is niet meer dan een nieuw semiotisch oppervlak, dat alweer een bombardement van signalen zal uitzenden naar de beschouwer. Een nieuw landschap vol (on)leesbaarheden.

'Mont Noir' laat de intimistische toon horen die veel gedichten van Hertmans' nieuwe bundel kenmerkt. Ook in andere gedichten gaat het om een 'ons', om een 'wij', om de vertrouwde cocon van waaruit de spreker en zijn geliefde de wereld rondom bekijken. Heel wat gedichten spreiden nog Hertmans' eruditie tentoon en veel verzen zijn geïnspireerd door kunstenaars en kunstwerken (verzen van D.H. Lawrence spelen een belangrijke rol in deze bundel, er zijn gedichten gewijd aan K.P. Kavafis en J.S. Bach, de cycli 'Vuurwerk zei ze' en 'Van losse dingen zwaar' werden respectievelijk geschreven bij vijf etsen van Karel Dierickx en bij foto's van Maarten van den Abeele). Maar Hertmans durft meer dan in zijn vorige bundels de blik te vernauwen. Het lijkt alsof de dichter meer dan vroeger beseft dat ook in het eenvoudige, in de geruststellende alledaagsheid van een liefde, grote poëzie verscholen ligt. In 'Betovering door sneeuw' bijvoorbeeld wordt de spreker gefascineerd door zoiets nietigs als sneeuwvlokjes, die als 'kleine schokkende dingen' op 'ons' invallen. Het gedicht 'In een kamer' - een titel die een zekere beslotenheid suggereert - is een echt liefdesgedicht en bevat verzen die je zo naar je minnares kunt sturen: 'Kom hier, meisje dat minnaars / Tekent met een blik. / Leen me je pols; / Leen me je ogen; / Leen me dat achteloze'. En de mini-cyclus 'De terugkeer' staat helemaal in het teken van de erotische verhouding tussen twee geliefden. Maar ook daar steekt Hertmans' obsessie met het grijpbare, met kenbaarheid, de kop op: 'Je slaat me tot ik als een kind beken / Dat ik je eigenlijk niet ken', dicht hij koket in de slotverzen.

Berusting

Heel 'Vuurwerk zei ze' draait om de tegenstelling tussen het grijpbare en het ongrijpbare, tussen het materiële en het immateriële, tussen de geest en het lichaam. Vooral de dingen die tussen die polen zweven en die niet eenduidig vast te pinnen zijn, dragen Hertmans' aandacht weg. In zijn beeldspraak komen dikwijls bewasemde ruiten voor, of transparante wanden waardoor alleen maar een schimmenspel te zien is, een vermoeden van een werkelijkheid. Neem het 'verdwijnen voor het venster' en het 'beregend tegenlicht' in het gedicht 'Je t'embrasse':

De tuin, het aanrecht en het landschap

Dat je ongegeten over liet -

Waarom heb ik het tegen jou,

Verdwijnend voor het venster?

De stilte in het asfalt,

Het bidden van de sperwer

In beregend tegenlicht

En alles wat je niet kon zeggen

In dit stamelend beweeglijk blijven -

O, hoe je in mijn armen zwicht

Voor een vaste betekenis.

Het zijn dit soort verdwijnende 'gestalten', in het niemandsland tussen aan- en afwezigheid, tussen bestaan en niet-bestaan, die de verbeelding van de beschouwer in het spel brengen en die ons de kans geven even te ontsnappen, niet alleen aan een vaste betekenis, zoals in dit gedicht, maar ook aan de jachtige tijd. Want ook die speelt een belangrijke rol in 'Vuurwerk zei ze'. Veel gedichten zijn geschreven vanuit het perspectief van iemand die de tijd voorbij ziet glijden en die mijmert over leven en dood. Hertmans slaagt erin om op een verfrissende manier over vergankelijkheid te schrijven. Want hoe moet je op een poëtische manier gaan zeggen dat je je melancholisch voelt? De dichter geeft het antwoord in 'Hij die verlangt': 'Iemand harkte de bladeren in mijn hart'.

Misschien kun je zeggen dat Hertmans zich in zijn nieuwe bundel wat beter bestand toont tegen het verstrijken van de tijd, beter dan in vorige bundels in elk geval. Daarin overheerste immers de wanhoop om het voorbijgaan van de jaren. In 'Vuurwerk zei ze' treedt de berusting op de voorgrond, nog een beetje aarzelend, nog niet altijd overtuigend, maar toch al manifest in 'Fontaine-de-Vaucluse': 'Zo leerde je me tegen beter weten in / Dat ik mijn leven lang, / De afspraak misgelopen, / Nooit geleerd had dat / Wachten meer opbrengt dan hopen'.

'Vuurwerk zei ze' toont ons geen 'nieuwe' Hertmans; daarvoor blijft de dichter te veel trouw aan de thematiek, de stijl en de beeldspraak die we al uit zijn vroegere dichtwerk kenden. Toch zijn veel gedichten in deze nieuwe bundel een stuk minder cerebraal dan je van Hertmans gewend bent. De talloze verwijzingen naar de kunst en de geschiedenis hebben hier en daar plaatsgemaakt voor een eenvoudigere toon; het spontane haalt het vaker van het gemaniëreerde. Dat maakt 'Vuurwerk zei ze' tot een interessante nieuwe bundel van een dichter die al bijna twintig jaar lang weigert te 'zwichten' voor 'vaste betekenis'. Al vind ik het wel jammer dat enkele bijzonder matige gedichten (zoals 'Ecloge' en 'Manifest') de kwaliteit van de bundel behoorlijk naar beneden halen en dat de bundel onevenwichtig is samengesteld. Wat meer coherentie had wat mij betreft geen kwaad gekund. Maar dan had ik wellicht negatief moeten antwoorden op de vraag die Hertmans ergens in de bundel stelt: 'Voel je dit schommelen van / Alles wat aan constellaties raakt?'. En om dat aanvoelen gaat het net in Hertmans' poëzie.

Stefan Hertmans

'Vuurwerk zei ze', 2003, Amsterdam, Meulenhoff, 99 blz., ISBN 90-290-7457-4.

Marc Holthof ■

Verberg tekst

Laat ons in mineur beginnen. Met een uitschieter. Met 'Stalker' uit Vuurwerk zei ze maakt Stefan Hertmans zich een beetje belachelijk. In dat gedicht ergert het lyrische ik zich op een overspannen toon aan de grijsaard die zijn spiegelbeeld is. In de poëzie van Hertmans was de laatste jaren al een beweging naar meer toegankelijkheid merkbaar, wat op zich niet te betreuren is. Maar enkele van deze nieuwe gedichten bestaan uit onverholen meligheid. Op die losse flodders na, is Vuurwerk zei ze wel een vette kluif. Op die losse flodders na, bewijst deze bundel dat Stefan Hertmans met het Raadsel kan samenwerken.

Zoals al bleek uit 'Stalker', laat het ouder worden de hoofdfiguur niet onberoerd. Dit uit zich in melancholische identificaties met kinderen die hem aan zijn jongere ik herinneren. Het leidt ook tot een terugblik van de boekenwurm op zijn leven en tot het opmaken van een voorlopige maar negatieve balans: 'Ik heb het beste van mezelf / Aan hen [de boeken, A.D.C.] gegeven -- (hij citeert). / Wat ik ervoor terugkreeg, / Betaalde ik met leven / En de minachting van mensen / Die reeds alles weten'.

Het ouder worden is één aspect. Algemener kan gesteld worden dat het metamorfoseren belangrijk is in deze bundel. Voortdurend is er beweging, wat een magisch en raadselachtig effect heeft, zoals in 'Winter te P.'. Daar smelt een man met een gebroken hart tot een plas water (tot bijna niets, dus), waarna hij kristalliseert tot een sneeuwvlok en uiteindelijk 'licht gezouten' op de wang van zijn 'ijskoningin' belandt. Zo wordt het beeld van een traan opgeroepen, de idee van haar spijt. En zo metamorfoseert 's mans liefdesverdriet in een vorm van triomf. In Vuurwerk zei ze is de liefde overigens nooit helemaal te scheiden van verdriet of -- beter -- van pijn. De relatie die in de reeks 'De terugkeer' in beeld komt, is SM-getint. En ook de liefde ondergaat de genadeloze werking van de jaren.

Vuurwerk zei ze bevat niet alleen gedichten over de liefde en het wegtikken van de tijd. Inhoudelijk is de bundel een allegaartje. Naast reisimpressies en cultuurkritiek (bv. 'Twee torens' n.a.v. 9-11), zijn er in deze gedichten veel verwijzingen te vinden naar de kunsten. Zo is de titelreeks geschreven bij vijf etsen van Karel Dierickx en is de cyclus 'Van losse dingen zwaar' ontstaan bij foto's van Maarten van den Abeele en een performance van Jan Lauwers. Deze nieuwe bundel is in geen enkel opzicht onder één hoedje te vangen. Maar algemeen gesproken gaat het hier om uitdagende poëzie van een dynamisch dichter. [Anneleen De Coux] Verberg tekst

Hertmans' poëzie loopt soepel, te soepel eigenlijk om te blijven haken. En toch is het voor een goed begrip van dit werk noodzakelijk attent te blijven, te letten op wat er staat en hoe de woorden, en in welk verband, samenhangen. 'We kunnen zeer wel leven / In de pels van ruwe eeuwen / Zoals een kwikstaart op het / Maanlandschap van een dikhuid.' Zo begint een ironisch 'Manifest'. Hertmans maakt poëzie van de hele wereld, hij heeft zijn ogen open als hij reist, als hij beeldende kunst bekijkt of foto's, als hij de Thomaskirche in Leipzig (Bach!) betreedt. Hij denkt na over verschijnselen als SMS, een Stille, typeert dichters als Kaváfis, een meisje in Durban. 'In het maquis' heet een afdeling die kennelijk speelt tijdens een (gedroomde) wandeling door Frankrijk onder het Rilkeaanse motto: 'Wir aber spüren nur den Gegenwind.' 'Vuurwerk zei ze' is een reeksje van vijf gedichten bij vijf etsen van Karel Dierickx die kennelijk het scheppingsproces tot onderwerp hebben. Dat Hertmans' poëzie zich sterk bewust is van het feit dat zij de taal als materiaal heeft, kan blijken uit een strofe als deze: 'Haal de r van raadsel uit de wereld / En er ontstaat een oude vorm van weelde.' Soepele, maar niet eenvoudig grijpbare gedichten: misschien wel een aantrekkelijke combinatie. Verberg tekst