Elizabeth Finch, krijgen we vanaf de eerste paragrafen van de nieuwe roman van Julian Barnes mee, was een mysterieuze, zelfverzekerde en bijzonder erudiete vrouw. Ze droeg klassieke kleren en hield altijd de nodige afstand. Ze was niet ouderwets, maar leek haar tijd ontstegen, immer hoogstaand, onafhankelijk en heerlijk Europees.

Of zo beschrijft Neil haar toch, de verteller van het boek die decennia geleden, toen er van sociale media of laptops nog geen sprake was, een cursus 'cultuur en beschaving' bij haar volgde. Hij was toen midden dertig, een mislukte acteur die champignons was beginnen kweken en zijn vrouw met de noorderzon had zien vertrekken. Zij was degene die, wanneer hij haar over zijn opleiding vertelde, 'Ach, acteur' verzuchtte, 'het volmaakte voorbeeld van kunstmatigheid die authenticiteit tot stand brengt'. En ja, geeft Neil ons na een uitputtende beschrijving van Elizabeth Finch van een pagina of tien nog mee, 'natuurlijk leed ze aan migraine'.

Wantrouw mono-woorden

Wat Neil, die aan zijn lerares terugdenkt met zoveel achting dat hij haar altijd met voor- en familienaam noemt, vooral van Elizabeth Finch meedraagt is haar attitude tegenover kennis. Ik sta hier niet om jullie uit te leggen hoe de wereld in elkaar steekt, zei ze, maar wel om jullie te leren nadenken als onafhankelijke geesten. Wantrouw vooral ieder woord dat met mono begint, bezweerde ze hen, zoals monocultuur, monogamie — wat toch enig gemor uitlokte onder de studenten — en monotheïsme.

Vooral dit laatste was een gesel Gods voor haar, omdat het christendom niet alleen een einde maakte aan het hellenisme en de verdraagzaamheid waarmee het polytheïsme gepaard ging, het installeerde in de plaats die ene, strenge god, die absolute gehoorzaamheid eiste en de bekering, of meestal het bloed, van al degenen die er andere ideeën op nahielden.

Het was allemaal begonnen met de dood van Julianus de Afvallige, voegde ze er dan steevast aan toe, de laatste heidense Romeinse keizer die, toen hij in Perzië een christelijke lans door het lijf kreeg, de profetische woorden sprak: 'Gij hebt overwonnen, o Galileeër'. Waar de dichter Algernon Swinburne 1.500 jaar later 'O bleke Galileeër' van maakte. Waarom, o waarom, vraagt Neil zich af. Wilde hij daarmee echt iets zeggen over Jezus' huidskleur, of had hij gewoon nood aan een paar lettergrepen om het vers te laten kloppen?

Het is een van de al te schaarse momenten dat Barnes zich in Elizabeth Finch van zijn herkenbare scherpe humor bedient. Zeker tijdens het lezen van het tweede van de drie delen van deze roman krabden we ons toch een paar keer in het haar. Dat bestaat immers uit een lang essay van Neil over Julianus de Afvallige.

Neil was Elizabeth na het jaar dat hij les van haar had gekregen blijven ontmoeten. Een paar keer per jaar spraken ze af om te lunchen. Steeds bij dezelfde Italiaan waar ze de pasta van de dag bestelden en zij steevast het gesprek opende met 'En wat heb je voor me?', waarna zij een uur en een kwartier later weer verdween. Dat die kleine ontmoetingen, die Neil vooral op een intellectueel niveau volstrekt verslingerd aan haar maakten, ook voor Elizabeth veel betekenden bleek toen ze twintig jaar later stierf en al haar papieren en boeken aan hem naliet.

Het essay, waarin vooral de nawerking van Julianus, van bij Montaigne en John Milton, over Edward Gibbon en Lord Byron tot Henrik Ibsen en zelfs Hitler gaat, distilleert Neil uit haar papieren. Alleen is Neil niet zo'n puik schrijver als degenen over wie hij het heeft. Het leidt tot vijftig pagina's taai proza waarvan je je afvraagt hoe Barnes het in zijn hoofd heeft gehaald om ze te schrijven.

Volstrekt vertekende kijk

Maar gelukkig is er dus ook een derde hoofdstuk, waarin blijkt dat Elizabeth Finch veel van doen heeft met twee eerdere romans van Barnes, het tien jaar geleden verschenen Alsof het voorbij is, waarin hij het had over de feilbaarheid van het menselijk geheugen, en het zes jaar jongere Het enige verhaal, ook al over een relatie tussen een jongere man en een oudere vrouw, en waarin het idee centraal stond dat we altijd onze eigen geschiedenis verzinnen. Want uiteindelijk gaat Neil beseffen dat niet iedereen in Elizabeth het genie zag dat hij erin ontwaarde en dat zijn verliefdheid zijn kijk misschien wel volstrekt vertekend heeft.

Het lijkt erop dat Julian Barnes in Elizabeth Finch op filosofische wijze wilde afrekenen met ons tijdsgewricht dat ten onder gaat aan monomaan en dus onverdraagzaam denken. Dat hij zijn heldin het slachtoffer laat worden van een schandaal waarin haar woorden uit hun context worden getrokken en zij als een verraadster van de Britse cultuur wordt neergezet, is ongetwijfeld een knipoog naar het populistische nationalisme van Boris Johnson — en de wijze waarop de Britse pers daarvan smult. Een makkelijk boek is het daardoor allerminst geworden, maar wel een bijzonder boeiend.

Atlas Contact, vertaling Ronald Vlek, 208 p., 22,99 euro.

Verberg tekst

'Wat als'-geschiedenissen gaan doorgaans niet veel verder terug dan een moordcomplot tegen Hitler, maar het superieure stukje literaire speculatie dat Julian Barnes' nieuwe roman Elizabeth Finch aandrijft, leidt terug tot de tijd van de Romeinen: wat als 'Julianus de Afvallige, de laatste heidense keizer van Rome, die de rampzalige getijdengolf van het christendom heeft proberen te keren' in zijn opzet geslaagd was? Wat dan? 'Stelt u zich de laatste vijftien eeuwen eens voor zonder godsdienstoorlogen, misschien wel zonder op geloof of zelfs maar op ras gebaseerde onverdraagzaamheid.'

Niet dat de Britse Bookerprijswinnaar plots historische fantasy over Romeinse keizers is gaan schrijven. Barnes blijft Barnes en Elizabeth Finch laat zich niet gewillig in een genrehokje proppen. De vraag over hoe de Europese geschiedenis en beschaving er hadden kunnen uitzien zonder de dominantie van het christendom vormt de inzet van een even gelaagd en erudiet als meeslepend en vermakelijk werk dat vrolijk vertellend aan de haal gaat met enkele van Barnes' geliefkoosde thema's: de liefde, de dood, de onmogelijkheid om beide zaken, anderen of jezelf ooit helemaal te doorgronden en de bedrieglijkheid van het geheugen. Barnes' stokpaardjes worden deze keer bereden in het verhaal van een zich vrijwel geruisloos door zijn eigen leven verplaatsende acteur die terugdenkt aan Elizabeth Finch, de lerares cultuurwetenschappen die hem, in alle betekenissen van het woord, lange tijd geprikkeld heeft. Via de bewonderende blik van zijn uitgebluste hoofdpersonage schetst Barnes een teder en precies portret van een onafhankelijke geest waarin hij op lichtvoetige wijze allerlei ideeën over monotheïstische godsdiensten, geschiedenis en authenticiteit parkeert.

Dat Barnes in deze roman zelfs vlot wegkomt met een grofweg zestig pagina's tellend essay over de verschillende manieren waarop keizer Julianus' intellectuele erfenis door de eeuwen heen geïnterpreteerd en becommentarieerd werd, hoeft ook niet te verbazen. Laten we niet vergeten dat dit de auteur is die in Een geschiedenis van de wereld in 10 1/2 hoofdstuk (1989) een heel grote hap van het verhaal schreef vanuit het perspectief van een houtworm en zelfs dat uitdagend en entertainend wist te houden. Wie anders dan Julian Barnes kan een door en door filosofische roman schrijven en je niet alleen het gevoel geven dat je slim genoeg bent om alles te begrijpen, maar het geheel bovendien verpakken als een opwindend verhaal waarvoor je de vaat, en zelfs prettiger onderdelen van het dagelijkse bestaan, zomaar even laat staan.

De in Britse jongensscholen opgeleide Barnes beweert zelf nooit een leerkracht als Elizabeth Finch gehad te hebben, maar dat hij haar zo liefdevol en gedetailleerd weet neer te zetten komt omdat hij zelf meer overeenkomsten vertoont met haar dan met de ik-verteller van dit verhaal. Net als de docente 'die haar tijd in veel opzichten ontstegen' was, lanceert de auteur aan de lopende band (hypo)theses die aanzetten tot zelfstandig denken, ideeën om op voort te borduren. Barnes behandelt zijn lezers als de volwassenen die ze zonder twijfel zijn. Hij biedt hun naast menige mogelijkheid tot mijmerij, een vleug melancholie en slimme, licht ironische humor ook occasioneel troostende woorden die de onvermijdelijke teleurstellingen van een 'ogenschijnlijk normaal ondermaans bestaan' mogelijk verzachten. Julian Barnes lezen is als koffiedrinken met een oude vriend: enige voorkennis wordt verondersteld, maar er wordt wel op gelijke hoogte gesproken en je komt gestimuleerd uit het gesprek.

Wat als Julian Barnes enkele jaren geleden, na de dood van zijn echtgenote, literair agente Pat Kavanagh, echt gestopt was met schrijven, zoals hij zich toen in de diepste dalen van de rouw had voorgenomen? De inventiefste schrijver van zijn generatie bespaart ons met immer sprankelend proza gelukkig het antwoord op die vraag.

Vertaald door Ronald Vlek. Atlas Contact, 208 blz., 22,99 €.

Verberg tekst

In de wereld van Julian Barnes is het verleden mysterieus, uiteindelijk zelfs onkenbaar. Aanvankelijk leggen zijn personages zich daar meestal niet bij neer. Soms levert hun zoektocht iets op. Vaker blijven ze achter met halflege handen, of zelfs dat niet. 'Wat vrat mijn geliefde eigenlijk allemaal uit in de tijd voor ik haar kende?', vraagt Graham Hendrick zich obsessief af in Barnes' tweede roman Before She Met Me. 'Wat weet ik welbeschouwd echt over Flaubert?', vraagt een bevlogen Geoffrey Braithwaite in Flaubert's Parrot. 'En trouwens, welke van de drie opgezette papegaaien waarvan wordt geclaimd dat ze Flauberts inspiratiebron waren, is nu precies de echte?'

Ook in veel van zijn latere boeken, van Talking It Over tot Love, etc. en van Arthur & George tot The Sense of an Ending, laat Barnes het thema van het ongrijpbare of op zijn minst betwiste verleden terugkeren. Zijn nieuwe roman, Elizabeth Finch, vertelt over de universitair docent uit de titel. En inderdaad, zij is een enigmatische figuur tot wie de verteller van dit boek, ene Neil, maar niet echt kan doordringen.

Zoals ik begin dit jaar al opmerkte in het Grote Verheugnummer van deze krant, is de figuur van Elizabeth Finch in een aantal opzichten geïnspireerd op schrijver en kunsthistoricus Anita Brookner, met wie Barnes vele jaren bevriend was en over wie hij bij haar dood in 2016 een prachtige necrologie schreef. Diverse typeringen uit die necrologie komen we in de roman opnieuw tegen, soms in bijna letterlijk dezelfde bewoordingen.

Daarbij zij nadrukkelijk opgemerkt: Barnes schenkt Finch in dit boek een aantal eigenschappen en uiterlijkheden van Brookner. Het is geen biografie, zelfs geen gefictionaliseerde.

Neil ontmoet EF - zoals hij haar consequent noemt - wanneer hij, als volwassene, een avondcursus 'Cultuur en beschaving' bij haar volgt. Ze blijkt charmant maar compromisloos, elegant maar onmodieus. Hoewel je de komma's, puntkomma's en punten in haar formele dictie als het ware kunt horen, spreekt ze niet in boekentaal. Het lijkt onmogelijk haar te provoceren. En: ze rookt als een ketter. Neils groeiende fascinatie voor haar krijgt gaandeweg gepassioneerde trekjes.

Tijdens de cursus wordt de hele Europese cultuurgeschiedenis doorgenomen, maar Finch blijkt een bijzondere belangstelling te hebben voor de 4de-eeuwse Romeinse keizer Julianus de Afvallige: de laatste grote Europese heerser die zich tegen het opkomende christendom verzette. Julianus' dood op het slagveld in Perzië maakte definitief de weg vrij voor het christelijke geloof, wat volgens Finch 'de doodsteek voor het Europese denken' betekende.

Immers: het nieuwe monotheïsme betekende ook een grenzeloze intolerantie ten opzichte van alles wat anders was. Het betekende inquisitie, censuur, brandstapels, kruistochten, vrouwenonderdrukking, seksuele onderdrukking, onderdrukking van de wetenschap...

Julianus heeft in de loop der eeuwen talloze schrijvers en denkers geïnspireerd, van Voltaire en Milton tot Ibsen en Gore Vidal (en in ons land Jan van Aken). Zelfs Adolf Hitler liet zich in zijn tafelgesprekken positief over de Romeinse keizer uit en een verwijzing daarnaar komt Elizabeth Finch op een conflict te staan met een van haar cursisten. 'Mijn vader is in de oorlog omgekomen en u vertelt mij dat ik Hitler moet lezen?'

Als de cursus is afgelopen, blijven Finch en Neil nog zo'n twintig jaar bevriend, waarna de eigenzinnige vrouw ons al op een kwart van de roman ontvalt en Neil haar complete bibliotheek erft. Hij besluit dit als een impliciete opdracht te beschouwen om een essay over Julianus te schrijven. Waarmee een tweede vergeefse speurtocht naar de kenbaarheid van een mens begint.

Neils essay vormt het middendeel van het boek en hij betoont zich een minder bevlogen schrijver dan zijn schepper. Het betogende aspect van de roman dreigt het verhalende soms te overheersen - ongebruikelijk bij Barnes. In het slotdeel zet Neil zijn speurtocht naar Elizabeth Finch voort, belandt via een Nederlandse medecursiste nog even in Alkmaar (ze eten er samen kaasfondue), maar verwacht dan allang niet meer dat zijn vragen beantwoord zullen worden.

Hoewel het niet een van Barnes' beste romans is, ademt Elizabeth Finch een fascinerende combinatie van bevlogenheid en gelatenheid. Finch belichaamt beide. Ze is bevlogen in haar compromisloze eigenzinnigheid, haar intellectuele autonomie en misschien zelfs de gepassioneerde wijze waarop ze nicotine tot zich neemt, zonder zich daar een moment voor te verontschuldigen. Maar wanneer de buitenwereld reageert met onbegrip of zelfs afkeer, trekt zij zich met waardige gelatenheid terug. Zij is zichzelf genoeg.

Neil is in veel opzichten Finch' tegenpool. Hij is de acoliet, de man die van zichzelf zegt dat hij nog nooit een project tot een goed einde heeft gebracht, die twee mislukte huwelijken achter de rug heeft waaruit drie kinderen voortkwamen, die nooit echt doorbrak als acteur. Die zomaar bevlogenheid voelde toen Elizabeth Finch op zijn pad kwam, alles over haar wilde weten, maar zich erbij neerlegde toen de sporen doodliepen en de bronnen opdroogden.

Barnes heeft een voorkeur voor personages met niet te veel ruggegraat. We kennen het van Tony in The Sense of an Ending, van Sjostakovitsj in The Noise of Time, van Paul in The Only Story. Neil voegt zich moeiteloos in dit rijtje. Hij is ons venster op Elizabeth Finch en zoals het hem in die rol betaamt, zien we hem nauwelijks. Ook hij blijft onkenbaar.

 

Uit het Engels vertaald door Ronald Vlek. Atlas Contact; 208 pagina's; € 22,99. 

Verberg tekst

Neil is een uitgerangeerde acteur die zijn midlifecrisis wil bekampen met een frisse zit op de schoolbanken, meer bepaald voor de cursus ‘Cultuur en beschaving’, waar hij op het slag bevlogen docent botst dat je kent uit Dead Poets Society : de iets oudere prof Elizabeth Finch is enigmatisch, flegmatiek, razend intelligent, begiftigd met een radde tong en vuurt aan de lopende band aforismen het klaslokaal in. Haar vak is louter een alibi om aan socratisch onderwijs te doen. Finch daagt haar studenten uit met een gewaagd citaat, waarna het debat begint. Haar stokpaardje: de wijsheden van Julianus de Afvallige, de filosoof-keizer die als laatste het Romeinse rijk probeerde te behoeden voor het opkomende christendom. Wat als hij niet op een Perzisch slagveld was gesneuveld? Wat als hij die sektarische Jezus-freaks had kunnen uitroeien? Hoe zou de Europese geschiedenis er dan hebben uitgezien?

Natuurlijk heeft Neil een oogje op haar en nu hij – na een mislukt huwelijk – weer single is, waagt hij het erop: hij vraagt Finch mee voor een etentje en sticht zo een traditie die ze jarenlang zullen volhouden, maar hun vriendschap blijft platonisch – dat is de stilzwijgende afspraak. Wanneer Finch jaren later sterft, verneemt hij dat hij haar bibliotheek geërfd heeft. In die nalatenschap treft hij ook een stapel notitieboekjes aan, waarmee hij hoopt meer over haar privéleven te weten te komen. Wie was Elizabeth Finch eigenlijk? Had ze minnaars of minnaressen? Werkte ze aan een magnum opus over Julianus? En hoe raakte ze plots verwikkeld in Het Schandaal, die rare hetze die een paar weken de tabloids in de ban hield?

Julian Barnes amuseert zich kostelijk in zijn nieuwe roman. De vrolijke, lichtvoetige toon past perfect bij deze intellectuele tragikomedie en Barnes’ vakmanschap druipt van de pagina’s. Op wonderlijke wijze geeft hij zelf schrijfles: eerst toont hij je de blokkendoos, dan de handleiding, en daarna knutselt hij voor je ogen een briljante roman in elkaar. Hij lokt je voyeuristische leesblik vooruit met de sappige belofte van Het Schandaal en lepelt je ondertussen allerlei wijsheden op waar je nog lang op kunt kauwen. Een cadeau voor het brein, dit boek.

*****

Atlas Contact (oorspronkelijke titel: Elizabeth Finch), 208 blz., € 22,99.

Verberg tekst

Een literaire roman over een gescheiden man die op een kruispunt in zijn leven is aanbeland. Om zijn leven nieuw elan te geven meldt hij zich aan voor een cursus over cultuur en beschaving. Hij raakt gefascineerd door de docente, Elizabeth Finch. Haar intellect en ruimdenkendheid inspireren hem, maar als persoon blijft ze gesloten. Jaren later erft hij haar geschreven werk; dozen vol met aantekeningen. Elizabeth blijkt zelf ook een obsessie te hebben gehad, en heeft een opdracht voor Neil om te voltooien. Het verhaal is in zachte, talige stijl geschreven. 'Elizabeth Finch' zal met name een literair lezerspubliek aanspreken. Julian Barnes (Leicester, 1946) is een prominente Britse schrijver, vertaler, journalist en literatuurcriticus. Hij schreef tientallen boeken. Zijn werk werd in meer dan dertig landen uitgegeven en won meerdere literaire prijzen, zoals de Austrian State Prize for European Literature, de Chevalier des Arts et des Lettres en de E. M. Forster Award.