Jonathan Franzen beweerde ooit dat geen enkele schrijver meer dan zes volwaardige romans in zich heeft, maar nu zijn eigen zesde turf in de winkels ligt, blijkt Franzens nieuwste aanslag op de wereldwijde papierreserves niet zijn laatste pennenvrucht, maar het eerste deel van een aangekondigde trilogie.

Die drie boeken moeten volgens Franzens uitgever 'een veelomvattend onderzoek naar menselijke mythologieën' worden en in Kruispunt vangt de auteur van De correcties (2001), Vrijheid (2010) en Zuiverheid (2015) die literaire navorsing aan met religie. Dat doet de 62-jarige schrijver, Franzen blijft Franzen, via de lotgevallen van een Amerikaans middenklassengezin. Vader Russ Hildebrandt, moeder Marion en de kinderen Clem, Becky, Perry en Judson vormen samen een allesbehalve hecht domineesgezin dat het begin van de jaren zeventig beleeft in het voorstadje New Prospect, Illinois.

Oprecht en sober

Franzen stopt niet onnodig veel moeite in details over de woelige tijden waarin de Hildebrandts elk op hun eigen manier verlossing zoeken. Iedereen weet welke muziek er in die mythische jaren uit de autoradio's van jongvolwassenen weerklonk, net zoals iedereen weet welke oorlog Amerika toen in Zuidoost-Azië aan het verliezen was. Kruispunt is geen roman over de seventies, maar een roman over een gezin en over hoe de leden van dat gezin hun relatie met God beleven. Dat die relaties steeds geloofwaardig overkomen, is geheel te wijten aan het feit dat Franzen wél veel moeite stopt in de karaktertekening van zijn personages. De vreemdgaande vader, de getroebleerde moeder, de populaire dochter en de met verslavingen worstelende zoon zijn paspoppen uit een soap, maar Franzen kleedt hen veellagig aan. Én hij veroordeelt hen en hun religieuze ervaringen, niet.

Nergens was Franzens mededogen voor zijn personages groter dan in deze roman. De Franzen die Kruispunt schreef, is een mildere auteur dan de vinnige schrijver die twintig jaar eerder De correcties neerpende. Sarcasme en ironie zijn geleidelijk aan uit 's mans boeken gesleten en er kwam meer oprechtheid voor in de plaats. Dat uit zich ook in een steeds soberdere stijl. Alsof Franzen uit zijn eigen proza probeert te verdwijnen. Jammer genoeg levert dat in het geval van Kruispunt ook een roman met iets minder persoonlijkheid op. Liefhebbers van De correcties konden misschien niet van alle personages houden, maar wel van bijna alle zinnen. Die formule is voor Kruispunt omgekeerd. Niet dat Franzen intussen helemaal geen fraaie frasen meer verzint. Kruispunt blijft een 572 bladzijden tellend bewijs van de souplesse waarmee Franzen de vertelkunst bedrijft.

Cliffhangers

In een verhaal waarvan het grootste deel zich op één dag afspeelt, geeft de ervaren schrijver die zichzelf nog steeds graag met zulke vormoefeningen uitdaagt ook de voorgeschiedenis van zijn belangrijkste personages mee. Franzen schakelt tussen tijdlijnen en perspectieven zonder met die sprongen ook maar een keer te bruuskeren. Hij doet zelfs zoveel moeite om zijn lezers aan boord te houden dat hij zowat elk hoofdstuk met een cliffhanger afsluit. Alsof Kruispunt een van die serial novels is van de 19de-eeuwse auteurs die de schrijver zelf zo graag leest.

Franzen heeft zijn verhaal naar eigen zeggen in de jaren 70 gesitueerd omdat de sociale mediaschuwe schrijver zichzelf beschouwt als iemand die hoe dan ook niet meer bij de tijd is (en daar is het internet het doorgaans volkomen mee eens). Kruispunt gaat echter niet minder over hoe we nu leven dan Zuiverheid of De correcties. De virtuozere (en soms venijnigere) Franzen van rond de eeuwwisseling heeft misschien plaatsgemaakt voor een vergevensgezindere versie, maar zijn vermogen om de grote thema's van zijn tijd te koppelen aan de kleine beslommeringen van de mensen die erin leven, staat nog steeds overeind. Jonathan Franzen blijft de beste 19de-eeuwse romanschrijver van de 21ste eeuw.

Vertaald door Peter Abelsen, Prometheus, 572 blz., 25 € (e-boek 14,99 €). Oorspr. titel: 'Crossroads'

Toen Jonathan Franzen twintig jaar geleden De correcties (The Corrections) publiceerde, legde hij de lat daarmee bijna sadistisch hoog. Voor andere schrijvers, maar vooral ook voor zichzelf. De roman was een briljante, zowel hilarische als schrijnende beschrijving van de familie Lambert, die nog eenmaal bijeenkomt om Kerst te vieren. Het betekende Franzens doorbraak als schrijver. Ook zijn opvolgers Vrijheid en Zuiverheid werden met lof ontvangen, zij het minder eenstemmig (zelf vond ik beide vijf sterren waard).

Nu is er Kruispunt (Crossroads): een roman die De correcties naar de kroon steekt. En het is pas het eerste deel in een trilogie.

Franzen gaat in dit boek terug naar de vroege jaren zeventig. Zoals al zijn romans heeft Kruispunt de complexe verhoudingen binnen een familie als onderwerp. Het gezin Hildebrandt woont in New Prospect, een buitenwijk van Chicago, waar vader Russ (47) hulppredikant is van de First Reformed Church. Via telkens van perspectief wisselende hoofdstukken volgen we zijn doen en denken op de voet, alsook dat van zijn vrouw Marion (50) en hun kinderen Clem (20), Becky (18) en Perry (15).

De manier waarop Franzen de lezer in de ziel van zijn personages laat kruipen is niet minder dan virtuoos. We leren de personages kennen in al hun onzekerheden, hun mooiweerspelerij en geveinsde stoerheid, hun zelfbegoocheling, hun kleine en grotere leugens, hun opportunisme, hun oprechtheid, hun idealisme, hun krachten, hun zwakheden, hun zelfhaat, hun afhankelijkheden, hun hunkeringen, hun schaamte, hun geheimen. Geen krocht van hun ziel is zo duister of Franzen werpt er licht op. Met alle dramatische gevolgen van dien.

Het resultaat is vijf buitengewoon rijke portretten van mensen die echt gaan leven. Je gelooft in ze en doordat je zo door en door vertrouwd raakt met hun strevingen - tout comprendre c'est tout pardonner - ga je met ze sympathiseren.

Vanaf de eerste bladzijde van de roman, die uit twee delen bestaat, gooit Franzen de lezer in het diepe. Via een zorgvuldig georkestreerde reeks gebeurtenissen, afgewisseld met uitstapjes terug in de tijd, komen de verlangens en frustraties van de personages boven tafel.

Russ gaat gebukt onder een vernederende gebeurtenis van enkele jaren eerder, die hij misschien wel nooit te boven zal komen. Hij heeft ernstige twijfels over zijn huwelijk met de - meent hij - superloyale Marion. Zij heeft een verleden dat Russ maar zeer ten dele kent, en de laatste tijd beginnen onvoltooide zaken uit dat verleden zich steeds nadrukkelijker op te dringen. Ze maakt plannen.

Clem is net het huis uit, studeert, zit midden in een eerste serieuze (?) liefdesrelatie en twijfelt over zijn toekomst. Als hij zijn studie afbreekt, wordt hij misschien opgeroepen voor Vietnam. De populaire cheerleader Becky besluit haar status te verhogen door voor local hero Tanner te gaan, knap en gitarist in een folkband. Maar in haar euforie begaat ze een vergissing. De hyperbegaafde maar onevenwichtige Perry zoekt soelaas in alcohol en drugs. Dat kost geld. Waar haal je dat als 15-jarige vandaan?

Hoewel alle personages fascineren, is Marion het mooist uitgewerkte karakter. Haar voorgeschiedenis is niet alleen dramatisch, maar vormt ook de ruggegraat van de sprekendste scènes in de roman. De manier waarop Marion probeert met het verleden en het heden in het reine te komen, laat je niet onberoerd. De vrouw die op het eerste gezicht een brave all American mom lijkt, blijkt een verrassend complexe en interessante persoonlijkheid.

Kruispunt imponeert niet alleen door de prachtige karakteriseringen, maar ook door de virtuositeit waarmee de verhaallijnen van de vijf hoofdpersonen met elkaar worden verweven. Het eerste deel, 'Advent', dat tweederde van het boek beslaat, speelt zich af gedurende de middag en avond van 23 december 1971. Elke gebeurtenis, groter of kleiner, heeft consequenties voor de andere verhaallijnen. De manier waarop Franzen hier vijf ballen steeds hoger en hoger in de lucht houdt, doet de lezer regelmatig naar adem happen.

Tussen ernst en drama door valt er wel degelijk te lachen. De scène waarin Perry en zijn jongere broertje Jason (die een bijrol vervult in dit boek) de honneurs waarnemen voor hun ouders op de kerstreceptie van de hoofdpredikant en zijn stijve echtgenote, heeft het in zich een klassieker te worden. Lees deze scène - waarin een aangeschoten Perry een theologische discussie aangaat met een predikant en een rabbi - in navolging van de jeugdige Hildebrandt-telg met een stevig glas gløgg onder handbereik. En breng een heildronk uit op deze hartverscheurend mooie roman.

*****

Uit het Engels vertaald door Peter Abelsen. Prometheus; 576 pagina's; € 25 (gebonden € 35).

In de aanloop naar Kerstmis 1971 realiseren de leden van het gezin Hildebrandt zich dat ze op een kruispunt in hun leven terechtgekomen zijn. Neem nu vader Russ. Hij is zevenenveertig en hulppastor in een kleine protestantse gemeente die vooral uit gegoede blanken bestaat. Een reden om teleurgesteld te zijn in zijn kinderen heeft hij niet, maar toch had hij op meer gehoopt. En dat meer zou de elf jaar jongere weduwe Frances hem wel eens kunnen bieden, of zoals zijn oudste zoon Clem tegen zijn zusje Becky zegt over de vele wandelingen die Becky met haar vader maakt: ‘Mam is blij dat hij die wandelingen met jou maakt, omdat hij er met jou niet vandoor zal gaan.’

Alleen is het nog maar de vraag of Marion, de vrouw van Russ, niet eerder de handdoek in de huwelijksring zal gooien. Ook zij zit immers vol teleurstelling en frustratie, zodanig zelfs dat ze er een zichzelf hatende dikkerd van geworden is. Ooit was ze nochtans zo mooi en naïef, toen ze als jonge vrouw de eerste onafhankelijke stappen in het leven zette en zowat de eerste dag daarvan al verleid werd door autoverkoper Bradley. Hij ontmaagde haar in een auto en zei haar meteen dat hij er niet aan dacht zijn gezin te verlaten. Maar Marion bleef hopen, werd zwanger en belandde na een finale afwijzing op kerstdag 1941 in de psychiatrie. Russ had haar gered, waar ze hem voor dankte door haar katholicisme in te ruilen voor zijn protestantisme, maar haar liefde voor Bradley was nooit voorbijgegaan, evenmin als haar haat voor de kerstdagen trouwens.

Jonathan Franzen bewees eerder met vijf vuistdikke romans dat hij de fijnzinnigste chroniqueur van het Amerikaanse gezinsleven is. Waarom proberen mensen het toch iedere keer weer, zou je zijn grote preoccupatie kunnen samenvatten, want het loopt steevast op een mislukking uit? Ook in zijn nieuwste, Kruispunt , is dat zo. En niet alleen Russ en Marion hebben het gevoel dat er dringend iets moet gebeuren, ook voor hun kinderen geldt dat. Het zal wel niet toevallig zijn dat Franzen zijn roman in het stadje New Prospect laat spelen.

Zo is er de al genoemde Clem, die zijn universitaire studie stopzet en met zijn geliefde, tegen wie hij tijdens het vrijen niet kan zeggen dat hij van haar houdt, breekt om naar Vietnam te vertrekken. Perry, de slimste van het gezin, stopt dan weer met zijn druggebruik om lid te worden van de religieuze jongerenvereniging Crossroads, waar hij tot zijn verbazing ook zijn zus Becky aantreft, het meisje van wie hij altijd zei dat de afwezigheid van negatieve kenmerken geen bewijs is van de aanwezigheid van positieve. Zij was altijd het populairste meisje van de klas, mee met alle modes. Een onzichtbare ballon aan een touwtje, volgens Perry, waar alle mensen verwonderd naar kijken, tot ze beseffen dat het alleen maar lucht is. Ook die Becky ondergaat een persoonlijkheidscrisis, wanneer haar geliefde tante zich doodrookt aan het tempo van twee pakjes Chesterfields per dag en ze haar hele bezit aan haar favoriete nichtje nalaat. Moet ze die 13.000 dollar met de andere kinderen verdelen, zoals haar vader wil?

Een roman van Franzen herken je meteen. Zijn golvende zinnen, zijn fijne humor die je vaak doet glimlachen maar nooit schateren en zijn ongelooflijk psychologisch inzicht vallen meteen op. Nooit gebeurt er iets wat zomaar voor de hand ligt en op vergezochte verhaallijnen kun je hem evenmin betrappen. Meer zelfs, na een paar mindere romans sluit Franzen in zijn nieuwe aan bij het elan van De correcties . Dat Kruispunt het eerste deel is van een trilogie kan je daarom alleen maar vrolijk stemmen.

****

Prometheus (oorspronkelijke titel: Crossroads), 576 blz., € 25.

Zoals in zijn veelvuldig geroemde roman ‘De correcties’ (2001) laat Jonathan Franzen (1959) in ‘Kruispunt’ opnieuw zien dat hij een meester is in het genre van de literaire, psychologische familieroman. Het gezin van hulpprediker Russ Hildebrandt is bezig met de voorbereidingen van het kerstfeest van 1971. De 20-jarige Clem beleeft zijn eerste relatie, kapt met zijn studie en tekent voor Vietnam. De 18-jarige Becky krijgt haar eerste kus van popmuzikant Tanner, die niet meteen de zangeres van zijn band en vaste vriendin Laura aan de kant schuift. De hyperintelligente Perry (15) steelt de show met zijn wisecracks en zijn strijd om van de drugs af te blijven. Ook de ouders Russ en Marion hebben een veelbewogen geschiedenis en staan voor belangrijke keuzes. Hun levensverhalen zitten boordevol ontwikkelingspijn die Franzen genuanceerd en doortastend onder woorden brengt. Franzen neemt de tijd om zijn karakters gedetailleerd gestalte te geven en beloont zijn lezers met tragikomische verwikkelingen en humoristische scènes. Ook zijn schrijfstijl is geolied en heerlijk leesbaar. Franzen in topvorm!

Jonathan Franzen (1959) is sinds hij in 2001 doorbrak met zijn roman De correcties, een van de bestverkopende Amerikaanse auteurs en je snapt waarom: tegen een achtergrond van consumentisme en honger naar meer dan welvaart, beschrijft hij in een soepele en toegankelijke stijl over de haken en ogen die iedereen (in het Westen althans) herkent: huwelijksproblemen, sociale problemen, financiële problemen. En hij zorgt er slim voor dat elke lezer in zijn romans wel een personage van zijn gading vindt, waarmee hij zich min of meer kan identificeren. Dat geldt voor De correcties maar ook voor een roman als Vrijheid en nu weer voor Kruispunt net als die vorige boeken een familieroman.

In Vrijheid verbeeldde Franzen het begrip vrijheid voor de diverse leden van de Amerikaanse Berglund-clan, in Kruispunt doet hij iets dergelijks met een andere familie in een andere tijd, de familie Hildebrand (klinkt Nederlands/Duits, is het niet). Alle leden, vader Russ, moeder Marion, zonen Clem en Perry en dochter Becky staan op een kruispunt in hun leven, alleen het jongste zoontje ontsnapt eraan. Alle vijf worden ze geconfronteerd met flinke dilemma's maar je kunt hun leven en hun epoche ook als één groot kruispunt zien, de late jaren zestig, vroege jaren zeventig van de vorige eeuw: oude waarden wankelen, nieuwe horizonten wenken, alles is bezig te verschuiven, het zijn de roaring sixties en seventies. De geest des tijds is er een van onzekerheid en, al dan niet latent, verlangen naar iets nieuws.

Jonathan Franzen is een meester in het verbeelden van zulke enorme containerbegrippen als 'vrijheid', 'sociaal besef', 'verandering, 'vooruitgang', hij giet ze als het ware over zijn personages heen zonder ze eronder te bedelven en ieder geeft er zijn eigen invulling aan, terwijl je toch het gevoel krijgt met een overheersende tijdgeest van doen te hebben.

Panoramische werken

De Hildebrands in Kruispunt vormen een hecht gezin dat echter rond 1970 op drift raakt, Russ, hulpprediker met een midlifecrisis en een beetje een loser, wordt verliefd op de mooie weduwe Frances, Marion hunkert terug naar oude tijden en een oud liefje en begint weer te roken, Clem geeft z'n studie eraan om tegen de zin van iedereen in Vietnam te gaan vechten, Perry ontdekt de drugs en de mooie Becky, begeerd door allen, begint iets met aanstormend popzanger Tanner. Allemaal ontdekken ze iets nieuws maar wat zal het hen brengen?

Daarover gaat dit boek, dat naar de gewoonte van Franzen weer volumineus is, niet toevallig is Oorlog en Vrede van Tolstoj een van de favoriete boeken van deze links georiënteerde schrijver, niet alleen thematisch maar ook qua omvang. Franzen schrijft panoramische werken over de Amerikaanse, of misschien wel Westerse middelmaat, over zaken die ons in de kern allemaal ergens in het leven overkomen. Vandaar het succes. Het bijzondere is trouwens dat dit nieuwe boek, dat gaat over de doorbraak van drugs, van popmuziek, van seksuele vrijheid, van het maatschappelijk avontuur, toch overgoten is met een christelijk sausje. Misschien een Amerikaans christelijk sausje maar tóch, alle personages lijken op een of andere manier gelovig en zijn dat aan het eind nog steeds.

Sociale kern van het boek is de kerkelijke jeugdvereniging 'Crossroads' (de hint naar Kruispunt is hier wel heel duidelijk, ook de naam van het plaatsje waar alles >>

>> plaatsvindt laat niets aan duidelijkheid over: New Prospect), die in deze tijd van seksuele bevrijding en popmuziek nog een soort jeugdkampen probeert te houden, die allengs seculierer worden. De oversekste jeugdleider Russ heeft er in het verleden een scheve schaats gereden door een jong meisje onwelvoegelijk toe te spreken en zijn plaats is ingenomen door de volmaakt empathische Rick Ambrose, een vernedering die hij nauwelijks verdraagt. Toch keert hij terug als er een nieuw zomerkamp wordt georganiseerd, bij de Navajo-indianen met hun prachtige oude spirituele leven, dat Russ zeer bewondert. Om dit gegeven heen cirkelen alle andere personages, de afgetakelde Marion die de zwaktes van haar man maar al te goed ziet, Becky en Clem die zich los willen rukken van de middelmaat maar er toch weer in terugkeren, Perry, mee naar de indianen maar met zijn eigen drugsagenda.

Afwisseling

Franzen pakt je in met zijn aangename vertelstijl, en met de menselijke maat waarmee hij de levens en gedachten van zijn hoofdpersonen beziet, als een empathisch psycholoog. Je ziet Russ en zijn familie worstelen met de nieuwe wereld maar tegelijkertijd kennen ze momenten van plotse besluitvaardigheid. In het beschrijven van die afwisseling van stress en berusting, die je de stroom van het leven zou kunnen noemen is Franzen een ware meester; hier op het moment dat Russ de begeerde weduwe Frances ziet arriveren: 'De vredigheid hield aan tot ze uit haar auto stapte, met haar kleppet op. Toen hij Larry de kofferbak zag openen en er niet alleen de luxe bergbeklimmersrugzak uit zag tillen, maar ook een grote en vrouwelijk aandoende reiskoffer, spelde een verwachtingsvol gevoel alle zielenrust weg, legde de valsheid ervan bloot en benam hem de adem. Het ging gebeuren. Hij zou haar hebben.'

In veel opzichten is Franzen de tegenpool van die andere chroniqueur van Amerikaans leven, de sarcastische Tom Wolfe. Sarcasme en ironie passen hem niet. Dat spreekt uit het hoofdstuk waarin hij Perry's megalomane drugsroes beschrijft. Het is enorm geestig en scherp, echt een experiment binnen Franzens vertelkunst, maar nauwelijks geloofwaardig. Nee, dan excelleert hij meer in het soort religieuze en geestelijke tevredenheid waarin zijn personages zo nu en dan verkeren, als iets hen op hun pad bedreigt.

(Spoiler alert; red.) Het is alleen wel een beetje jammer dat Franzen van happy ends houdt, het fijne ervan zal ik hier niet onthullen maar het lijkt haast of Franzen (ongebruikelijk voor een schrijver) hier een soort evangelie verkondigt van 'alles komt goed, zelfs met Amerika'. Franzens personages, met hun kleine levens en grote verlangens, overleven het culturele en existentiële kruispunt dat de sixties en seventies betekende, niet zonder slag of stoot maar toch vrij harmonieus. Je staat ervan te kijken.

Prometheus; 574 blz. € 25.