'Dit moet u absoluut lezen', kreeg ik vorig jaar te horen in een boekhandel in Berlijn. 'Het lijkt op De Buddenbrooks van Thomas Mann, maar dan veel beter.' Die boude woorden sloegen op De Effingers van Gabriele Tergit. Toen het boek in 1951 verscheen was er minder lof. Tergit vond met moeite een uitgever voor haar epos over een Joodse ondernemersfamilie in Berlijn. Maar vorig jaar bestormde een heruitgave meteen de Duitse bestsellerlijsten. Ook haar debuutroman, Käsebier verovert de Kurfürstendamm, beleefde een revival. Beide boeken zijn nu voor het eerst in het Nederlands verkrijgbaar.

Gabriele Tergit (1894-1982) werd als Elise Hirschmann geboren in een Joodse burgerlijke familie in Berlijn. Na de Eerste Wereldoorlog behaalde ze een doctoraat geschiedenis en begon ze te werken als journaliste. Vandaag klinkt dat prestigieus, toen was het een schandaal voor een meisje uit de betere kringen. Daarom verzon ze dat pseudoniem.

Als rechtbankverslaggeefster kwam ze met mensen van allerlei slag in contact. Ze kende zowel de taal van het gewone volk als het snobisme van de nieuwe rijken. Daar speelde ze mee in haar eerste roman, die ze in 1931 in amper enkele weken neerpende. Centraal staat Georg Käsebier, een middelmatige zanger uit een Berlijnse volkswijk die plots de lieveling wordt van de beau monde rond de sjieke Kurfürstendamm. Tergit analyseerde haarscherp hoe een hype ontstaat en aanzwelt, om plots in te zakken als een pudding. Door de chaotische opbouw, met veel personages en verhaallijnen, is Käsebier een boek waar je vandaag niet zo makkelijk in komt. Maar in 1931 raakte het de tijdsgeest. Tergit had het over dubieuze zaakjes in de bouwsector, de toenemende sensatiezucht van de media en de opmars van de nazi's.

Haar verkoopsucces was van korte duur. In 1933 vluchtte ze halsoverkop het land uit, na bedreigingen van de nazi's. In de jaren die volgden zwierf ze met haar gezin door Europa en Palestina. In die verwarrende tijden kwam ze thuis in het werk aan haar nieuwe boek. De Effingers volgt het wel en wee van een Joodse familie in Berlijn gedurende vier generaties, vanaf de stichting van het Duitse Keizerrijk tot de Tweede Wereldoorlog. Tergit schreef daarover: 'Wat ik graag wil, is dat iedere Duitse Jood zegt: ja, zo waren we, zo leefden we.' Aan het begin van het boek trekken twee broers naar Berlijn, weg van het Beierse boerengat waar ze opgroeiden als kinderen van een vrome horlogemaker. Karl laat zich meeslepen door het vooruitgangsoptimisme van de Belle Epoque. Paul blijft trouw aan de familiewaarden: hard werken, zuinig leven en sparen. Samen stampen ze een goed draaiende autofabriek uit de grond. Ze werken zich naar de top door te trouwen met twee zussen uit een gerenommeerde bankiersfamilie.

De jonge lefgozers worden ouder en worstelen met de manier waarop hun kinderen het leven aanpakken. Er is een zoon die liever kunst verzamelt dan geld verdient, een dochter die maar niet wil trouwen omdat ze liever de proletariërs helpt. De familie beleeft haar laatste zorgeloze jaar in 1913. Daarna volgen drie decennia ellende, waarin de Eerste Wereldoorlog, de Spaanse Griep en de crisis in de Weimar Republiek hen de ene klap na de andere toedienen. Paul Effinger, de man die zijn hele leven hard werkte om van een rustige oude dag te kunnen genieten, wordt oud in een wereld waaruit alle zekerheden verdwenen zijn.

Over het nazi-tijdperk treedt Tergit niet in detail. Wel schetst ze hoe het latente antisemitisme van de coulissen naar de voorgrond sloop. Al in 1880 maakt de familie door haar afkomst geen kans op prestigejobs bij de overheid en het leger. Dat laten ze niet aan hun hart komen. Als zij zich maar Duits voelen, dan zal de rest van de maatschappij wel volgen, denken ze. In 1914 scharen de Effingers zich enthousiast achter de oorlog, in 1919 zijn ze verontwaardigd over het Verdrag van Versailles. Dat ze enkele jaren later uit hun eigen fabriek en bank weggewerkt worden, zien ze niet aankomen. Hun vertrouwen in Duitsland is te lang intact gebleven.

Tergit weet je helemaal onder te dompelen in een milieu en een tijdperk. Je volgt Annette Effinger, de koopzieke vrouw van Karl, op strooptocht in de warenhuizen. Je staat met haar kinderen op de dansvloer op het hoogtepunt van de inflatie, wanneer een glas champagne één miljard mark kost. De personages komen tot leven met hun kleine eigenaardigheden en verdoken vetes. Terwijl de vrouwen in de familie op het tweede plan staan, heeft Tergit veel aandacht voor wat er in hun hoofd omgaat. Op de achtergrond zien we de wat saaie provinciehoofdstad Berlijn uitgroeien tot een kolkende metropool, waarin de verruwing toeneemt. De Effingers is een grootse roman. Die boekhandelaar in Berlijn had overschot van gelijk.

Vertaald door Meta Gemert. Uitgeverij Van Maaskant Haun, 736 blz, 67,99 €.

Verberg tekst

In 1865 neemt de Duits-Joodse bankier Emmanuel Oppner zijn bruid Selma mee naar Parijs. Na een bezoek aan het Louvre, de Tuilerieën en de Notre-Dame valt zij plotseling flauw en belandt in het ziekenhuis. Wat blijkt: de jonge vrouw had in het bijzijn van een heer, al was die nu haar echtgenoot, geen toilet durven bezoeken. Als Emmanuel van de dokter verneemt wat er is gebeurd, kan hij alleen maar verrukt zijn over zo veel onschuld en fijngevoeligheid.

Een terloopse anekdote, aan het eind van een hoofdstuk over heel iets anders. Meer heeft journalist en schrijver Gabriele Tergit (1894-1982) niet nodig om personages, een milieu, een tijdgeest te schetsen. Dat doet ze in haar debuut uit 1931, de satirische roman Käsebier verovert de Kurfürstendamm (vorig jaar in het Nederlands verschenen), en dat doet ze ook in de familiekroniek De Effingers (1951), die zij beschouwde als 'veruit mijn belangrijkste boek'.

In ruim zevenhonderd pagina's volgt Tergit drie Duits-Joodse families over vier generaties, van de tijd van Bismarck tot aan de Tweede Wereldoorlog. Het is onmogelijk niet te denken aan die andere grote Duitse familiekroniek, De Buddenbrooks (1901) van Thomas Mann, over het verval van een Lübecks koopmansgeslacht. Maar behalve dat het hier gaat om Joodse families, wier ondergang zich zoveel abrupter en gruwelijker voltrekt, is het vooral de filmische verteltrant, met veel snelle scènetjes en dialogen, die De Effingers zo'n ander karakter geeft dan Manns contemplatieve, uitgesponnen proza.

Het begint allemaal vrij traditioneel. Paul Effinger, de zoon van een horlogemaker uit het fictieve Zuid-Duitse Kragsheim, komt naar Berlijn om een schroevenfabriek op te zetten. Hij trouwt met een dochter uit het eerdergenoemde bankiersgeslacht, zijn broer en compagnon Karl doet hetzelfde. De Duitse burgerlijkheid walmt van de pagina's; Tergit besteedt pagina's aan het beschrijven van de donkere, rijk versierde interieurs, de luxueuze kleding, de familiediners met damasten tafellakens en tinkelend kristal, waar elke roddel breed wordt uitgemeten ('De oude Friedhof heeft toch al jaren een verhouding?' 'Je meent het!').

Tijden veranderen, schroeven worden auto's. In hoog tempo schakelt Tergit tussen personages en maakt grote, soms curieuze sprongen. Toch verliest ze geen moment de aandacht - juist die grilligheid houdt de spanning erin.

Als de nieuwe generatie zich aandient, blijken vooral de meisjes vooruitstrevend. Tergit aarzelt niet het contrast met hun moeders te benadrukken. 'De eerste moeilijkheden die Annette in haar leven kreeg, kwamen door haar dochtertje Marianne. Ze weigerde op dansles te gaan of een elegante jurk aan te trekken.' Om door te gaan over Mariannes hulp aan Joodse vluchtelingen uit Rusland, waar een bloederige pogrom heeft plaatsgevonden. Later verdiept het meisje zich in het feminisme en het zionisme - tot afkeer van de oude oom Waldemar, een van de boeiendste personages. De jurist mag geen hoogleraar worden, omdat hij weigert zich te laten dopen, maar de Heimat zou hij nooit verlaten.

Zelf kon de auteur niet anders. De Effingers kwam grotendeels in ballingschap tot stand, nadat Tergit haar geliefde Berlijn in 1933 had moeten ontvluchten. De verdwenen wereld die ze terughaalt, was ook haar wereld: Gabriele Tergit (geboren als Elise Hirschmann) was de dochter van autofabrikant Siegfried Hirschmann, een concurrent van Carl Benz. Na de oorlog schreef ze een collega-journalist: 'Wat ik graag wil, is dat iedere Duitse Jood zegt: ja, zo waren we, zo leefden we tussen 1878 en 1939, en dat ze het hun kinderen geven met de woorden: dan weten jullie hoe het was.' En nu weten wij dat ook.

****

Uit het Duits vertaald door Meta Gemert. Van Maaskant Haun; 736 pagina's; € 29,99.

Verberg tekst

Herontdekte roman, oorspronkelijk verschenen in 1951, over de geschiedenis van drie joodse families die door huwelijken met elkaar verbonden zijn. Zij spelen in het Wilhelmijnse Berlijn aan het eind van de 19e en begin 20e eeuw een prominente rol als bankiers en fabrikanten. De loop der geschiedenis bepaalt echter meer en meer hun lot en de ondergang van hun rijkdom en aanzien. De Eerste Wereldoorlog, de onzekerheid erna, de economische crisis en uiteindelijk de terreur van de nazi’s treffen hen meedogenloos. Een familiegeschiedenis, die met precisie - interieurs, omgangsvormen, mode, uitgangsleven, conventies - een tijdperk en een ondergegane cultuur beschrijft. Door de afgedrukte stamboom en de korte hoofdstukken blijft de roman ondanks de vele personages overzichtelijk en boeiend ook al komen in de vele dialogen wel vaak dezelfde onderwerpen terug.