Er worden geen baby's geroosterd ­boven open vuurtjes en niemand ­verliest zijn scalp in de twee nieuwe romans van Cormac McCarthy, maar de 89-jarige auteur van Blood Meridian (1985) en No country for old men (2005) toont zich in zijn tweeluik De passagier en Stella Maris niet blijmoediger dan in de gewelddadige werken waarmee hij de meeste bekendheid verwierf.

De doemprofeet van de Amerikaanse letteren heeft wellicht nooit vrolijk fluitend achter zijn draagbare Olivetti Lettera 32 gezeten, maar lichter is het in zijn (boven)kamer zeker niet geworden sinds hij in 2006 in The road het einde van de menselijke beschaving beschreef. Zijn eerste twee nieuwe boeken sinds die bekroonde roman mogen zich dan wel afspelen in de net iets minder post-apocalyptische jaren 70 en 80 van de vorige eeuw, met uitspraken over de 'onbeheersbare gruwel' die altijd al 'onder de oppervlakte van de wereld' heeft gescholen, sluiten ze perfect aan bij het door en door donkere mens- en wereldbeeld uit de rest van McCarthy's twaalf romans omspannende onderzoek naar de aard van het kwaad. Wél nieuw is zijn breed uitgesmeerde interesse voor wiskunde en kwantummechanica. McCarthy is al jarenlang verbonden aan het Santa Fe Institute en veel van wat hij daar dinerend met Nobelprijswinnaars in de exacte wetenschappen heeft opgepikt over pakweg kennistheorie en de onvolledigheidsstellingen van Gödel, vond zijn weg naar De pas­sagier en naar Stella Maris.

De hoofdpersonages uit McCarthy's literaire diptiek zijn de op elkaar verliefde broer en zus Bobby en Alicia Western, twee briljante geesten die door hun bedenker jammer genoeg gedropt worden in een universum waarin intelligentie gezien wordt als 'een basisingrediënt van het kwaad'. De passagier is vooral Bobby's boek en met zijn achtervolgingsverhaal is het in alles een klassiek McCarthy-verhaal. Bobby is een bergingsduiker die ooit zijn natuurkundestudies opgaf om racecoureur te worden in Europa. Na een verdachte klus met een gezonken straalvliegtuig wordt hij achternagezeten door mysterieuze 'kerels in pakken'. Net als in eerder werk van de Pulitzer ­Prize-winnaar doet de langzaam kabbelende plot nauwelijks ter zake en kom je nooit te ­weten wie die passagier uit de titel precies is of waarom Bobby steeds verder wegvlucht. De achtervolgingswaanzin die je herkent uit No country for old men creëert geen spanning, maar dient vooral als opvulling tussen lang uitgesponnen gesprekken over wetenschap en filosofie. Die vinden niet zelden in bars plaats, en ze neigen bij momenten dan ook naar ordinaire toogpraat. Op het slappe koord tussen diepzinnig en onzinnig verliest McCarthy af en toe zijn balans en dat onevenwicht zit traditiegetrouw ook in het taalgebruik van de leestekenschuwe auteur. McCarthy's stijl gaat van bloedmooie lyriek naar weinig elegante frasen die met een overdaad aan voegwoorden aaneen worden gekleefd. Zijn geliefkoosde woord is 'en'. In De passagier lees je McCarthy's kenmerkende pruimtabakproza. De schrijver geeft je veel om op te kauwen, maar ook veel dat je liever niet achteloos doorslikt.

Sleutelboek

Als De passagier voornamelijk over Bobby gaat, dan komt in Stella Maris bijna uitsluitend Alicia aan het woord. Van beide werkstukken is Stella Maris het betere boek, maar als het rijker en voller aanvoelt dan De passagier, dan komt dat ook deels door wat Mc­Carthy in dat voorafgaande boekwerk al heeft aangereikt. De twee boeken kunnen niet zonder elkaar bestaan, maar vertonen al bij al vrij weinig gelijkenissen. McCarthy gooit in Stella Maris bijzaken als plotontwikkeling, spanningsopbouw of karakterbeschrijvingen ­radicaal overboord en bouwt het verhaal vol­ledig op uit gesprekken tussen de aan para­noïde schizofrenie lijdende wiskundige en haar psychiater. Het resultaat is een roman, als roman er nog het juiste woord voor is, waarin de filosofische ideeën die in De passagier slechts oppervlakkig werden aangestipt, diepgaand worden uitgewerkt. Wat zich met zijn geringere lengte aanvankelijk leek aan te kondigen als een appendix, ontpopt zich op die manier tot een sleutelboek in dit tweeluik én in McCarthy's oeuvre. Weinig andere schrijvers zijn hun hele carrière lang even consequent in hun zwartgalligheid geweest en in zijn voorlopig laatste boek lijkt de ultieme pessimist definitief de filosofische basis van zijn verontrustende visie te hebben neergepend. Met Alicia als spreekbuis voor zijn somberste bedenkingen over de aard van het beest(je) trekt McCarthy het nut en de betekenis van zowat alles in twijfel, inclusief de taal waarmee hij dat doet: 'De komst van taal was als het binnendringen van een parasitair systeem. Het eiste hersendelen op die de minste vaste taken hadden. Die het makkelijkst konden worden overgenomen. […] De buitengewone bruikbaarheid van taal maakte die op slag tot een epidemie. Het lijkt of taal zich bijna ogenblikkelijk heeft verspreid tot in de meest afgelegen hoekjes van de mensheid. […] Wat het interessant maakt is dat taal zich ontwikkeld heeft zonder bestaande behoefte. Het was zomaar een idee. […] Uiteindelijk moet deze vreemde nieuwe code tenminste een deel van de wereld hebben vervangen door wat erover gezegd kan worden. Werkelijkheid vervangen door mening.'

Niemand weet wat we nog van Cormac McCarthy mogen verwachten, maar het lijkt onwaarschijnlijk dat de literaire reus na zo'n eloquente begrafenisrede voor zijn voornaamste werkinstrument ooit opnieuw de pen opneemt. Met Stella Maris levert hij hoe dan ook een indrukwekkend testament af.

CORMAC MCCARTHY De passagier. Vertaald door Arjaan en Thijs van Nimwegen, Arbeiderspers, 432 blz., € 26,99 (e-boek € 15,99).

CORMAC MCCARTHY Stella Maris. Vertaald door Arjaan en Thijs van Nimwegen, Arbeiderspers, 240 blz., € 22,99 (e-boek € 14,99).

Verberg tekst

Cormac McCarthy's voorlaatste roman De passagier opende met een indrukwekkend en in alle opzichten ijskoud tafereel. Het is Kerst, het heeft gesneeuwd, alles is stijf bevroren. Ook het lichaam van een jonge vrouw dat wordt gevonden door een jager. Ze heeft zelfmoord gepleegd, zich opgehangen aan een boom. De jager knielt, wil bidden, maar heeft voor deze situatie geen gebed.

Gaandeweg wordt duidelijk dat het gaat om het lichaam van Alicia Western, briljant wiskundige, sinds enige tijd onder behandeling in de medisch-psychiatrische zorginstelling Stella Maris. Ze is de zus van Bobby Western, die zich zal ontpoppen tot de hoofdpersoon van De passagier. De openingsscène dateert van 1972, een kleine acht jaar eerder dan de rest van de roman.

Alicia speelt - weliswaar in de marge - een rol van betekenis in De passagier. Zij en Bobby hadden een intense relatie met elkaar, zozeer dat buitenstaanders spraken over wederzijdse verliefdheid, misschien zelfs seksueel contact. Wanneer Bobby in de loop van het boek steeds meer een stuurloze, doelloze figuur blijkt, is de nadrukkelijke suggestie dat de dood van zijn zus daarin een belangrijke rol speelt.

De passagier begint als een thriller waarin Bobby wordt geconfronteerd met een reeks raadselachtige en dreigende gebeurtenissen. Gaandeweg maakt het gevoel van dreiging plaats voor stuurloosheid. Bobby verliest zich (en dikwijls ook de lezer) meer en meer in lange, hoog-intellectuele discussies over onder meer theoretische natuurkunde, wiskunde, theologie, filosofie en hun onderlinge verbanden. De roman was aangekondigd als het eerste deel van een tweeluik. Het nu verschenen tweede deel, Stella Maris, moet het verhaal van Alicia vertellen en een nader licht werpen op het raadselachtige De passagier.Stella Maris begint zakelijk en verschaft ons, via haar dossier, wat achtergrondinformatie over Alicia. Ze is aantrekkelijk, 20, Joods, mogelijk anorectisch, arriveerde zonder bagage bij de kliniek, maar mét een handtas met 40 duizend dollar, is gediagnosticeerd als schizofreen en werd reeds tweemaal eerder opgenomen in Stella Maris.

Al in De passagier kreeg de lezer inkijkjes in het gedachten- en gevoelsleven van Alicia. Het boek presenteerde hallucinante waanbeelden waarin 'het Softenonkind' een hoofdrol speelde: een vuilbekkend wezen met een soort vlerken in plaats van armen. In Stella Maris keert deze gruwelfiguur terug.

Na het gaandeweg steeds stroperige De passagier zou je wellicht anders verwachten, maar Stella Maris blijkt in veel opzichten een onderhoudend boek. Het bestaat geheel uit dialogen tussen Alicia en haar psychiater, dokter Cohen. Die dialogen zijn rijk aan humor en spitsvondigheden, maar omdat Alicia nu eenmaal niet alleen getourmenteerd, maar ook hyperintelligent is, vragen haar met veel brille gepresenteerde bespiegelingen dikwijls het uiterste (en meer) van haar gesprekspartner.

McCarthy heeft altijd uitgeblonken in het scheppen van overtuigende, veelal lastig te doorgronden mannelijke personages. Met Alicia Western voegt hij daar een verrassend en fascinerend vrouwelijk personage aan toe. Hij laat haar een slimme en aanstekelijke rol spelen in de klassieke spanning die optreedt wanneer een vrouwelijke patiënt en een mannelijke arts zich met elkaar geconfronteerd zien.

In hoeverre ben je je ervan bewust dat je uitzonderlijk knap bent? Wil je me neuken, dokter? Nee. Ik heb nooit een relatie met een patiënt gehad. Ontrouw is voor mij trouwens iets uit het verleden. Heb je veel therapeuten gekend die je wilden verleiden? Ik denk dat verleiden een wat overdreven beschrijving van hun pogingen is. Heeft iemand je ooit willen verkrachten? Ja. Eentje. En wat deed je toen? Ik zei hem dat mijn broer hem zou komen vermoorden. Dat hij niet lang meer te leven had. Was dat waar, van je broer? Ja. Zonder twijfel? Zonder twijfel.

Het is verheugend dat McCarthy aan de vooravond van zijn 90ste verjaardag zomaar een nieuw register aan zijn rijke literaire schatkamer heeft toegevoegd. Stella Maris is een bevestiging van wat we al wisten, maar waaraan we af en toe toch moeten worden herinnerd: dat je, ook zonder het helemaal te begrijpen, iets mooi kunt vinden.

Werpt Stella Maris een verhelderend licht op De passagier? Op zichzelf? Op de wereld? Nee. Maar het is heerlijk meevaren op de spetterende woordenstromen van Alicia.

★★★☆☆

Uit het Engels vertaald door Arjaan en Thijs van Nimwegen. De Arbeiderspers; 240 pagina's; € 22,99.

Verberg tekst

De passagier

*****

Stella Maris

*****

Cormac McCarthy (°1933) heeft nooit een boek geschreven waarin de meeste mensen deugen. In romans als ‘Blood Meridian’, ‘No Country for Old Men’ en ‘The Road’ krijgt u de boodschap dat u uw medemens maar beter omlegt voor hij dat met u kan doen. Het lijkt dan ook een verademing dat van geweld nauwelijks sprake is in de twee boeken die McCarthy nu op zijn 89ste heeft uitgebracht. Maar ‘De passagier’ en ‘Stella Maris’ blijken van het somberste en verstikkendste dat hij ooit heeft geschreven. Zijn duistere mens- en wereldbeeld kreeg in zijn eerdere romans vorm in de daden van zijn personages, in dit tweeluik wordt op een filosofisch niveau een pessimistische wereldvisie ontwikkeld die de hoofdpersonen de lethargie, de waanzin of de dood in drijft. Vooral in ‘Stella Maris’ gaan abstracte ideeën en prangende existentiële kwesties hand in hand. Het boek bestaat uit gesprekken die de 20-jarige wiskundige Alicia met haar psychiater voert in een instelling voor geesteszieken. De geniale Alicia probeert al sinds haar jonge jaren via wiskunde en wetenschap vat te krijgen op de werkelijkheid, maar raakt verstrikt in haar eigen geest. Contact met de buitenwereld wordt moeilijk, ze krijgt de vreemdste hallucinaties en wordt suïcidaal. De enige verbinding die haar uit haar solipsistische wereld lijkt te kunnen redden, is die met haar bijna even schrandere oudere broer Bobby. De twee blijken niet alleen geestverwanten, ze zijn verliefd op elkaar en voelen zich ook seksueel tot elkaar aangetrokken. Alicia heeft hem zowaar ten huwelijk gevraagd, vertrouwt ze haar psychiater toe: ‘We konden ons houden aan de overtuigingen en gewoonten van de miljoenen doden onder onze voeten, of we konden opnieuw beginnen.’ Maar Bobby gaat het avontuur niet aan. Hij schrikt terug voor de radicaliteit van Alicia, die zowel in de wetenschap als in het leven tegen de heersende opvattingen durft in te gaan.

In ‘De passagier’ vernemen we al op de eerste pagina dat Alicia zelfmoord heeft gepleegd. De roman vertelt het verhaal van Bobby, die na de dood van zijn zus door spijt wordt verteerd en apathisch door het leven gaat. Die gelaten doelloosheid weerspiegelt zich, al dan niet met opzet, in de structuur van de ro­ man. Hoewel ‘De passagier’ veel rijker is aan thema’s en personages en stilistisch gevarieerder dan ‘Stella Maris’, is het verhaal ook weinig coherent en mist het vaak emotionele en intellectuele intensiteit. Wel­ iswaar zijn veel passages meesterwerkjes van be­ schrijvingskunst, maar evengoed zijn banaliteiten te lang uitgesponnen en is een aantal scènes irrelevant. Wetenschap en filosofie worden vaak oppervlakkig ingezet: je waant je als lezer soms op een receptie van aangeschoten wetenschappers die pochen met hun kennis, zonder dat je daar inhoudelijk veel verder mee raakt. Alleen al daarom is het twee maanden na ‘De passagier’ verschenen ‘Stella Maris’ geen extraatje, maar een noodzakelijke aanvulling. Ideeën die in de eerste roman alleen aangeraakt worden of gratuit in een verhaallijn ingewerkt, krijgen in het tweede boek de focus en de ruimte die ze nodig hebben. Ook het liefdesverhaal van broer en zus komt pas tot zijn recht als je het hele tweeluik leest. Bobby en Alicia waren tegen alle conventies in wellicht beter samengebleven, omdat alleen hun liefde bescherming had kunnen bie­ den tegen de onherbergzame wereld waar de weten­ schapper onvermijdelijk op stuit. Zo zijn ook deze boeken onafscheidelijk en versterken ze elkaar. Zijn ‘De passagier’ en ‘Stella Maris’ elk apart drie sterren waard, dan verdienen ze er samen vier.

Verberg tekst

Voor de derde maal laat Alicia Western zich opnemen in de psychiatrische instelling Stella Maris, zonder veel hoop dat het deze keer de goede keer zal zijn. Al haar hele leven kampt ze met hallucinaties – Vooral Het Kind komt haar regelmatig bezoeken, een speelse dwergfiguur met vlerken waar handen horen te zijn. Daarnaast rouwt ze om broer Bobby, haar steun en toeverlaat die in mysterieuze omstandigheden overleden is. Werk aan de breinwinkel dus. In het openingsgesprek met haar behandelende arts, dokter Robert Cohen, oppert ze half grappend dat een lobotomie misschien een optie is – het is 1972, die barbaarse ingreep is nog niet zo lang uit het medische arsenaal verbannen.

Laat ons maar met gesprekstherapie beginnen, antwoordt dokter Cohen goedmoedig, en dat is meteen alles wat je voorgeschoteld krijgt in de nieuwe roman van Cormac McCarthy: een dialoog tussen patiënt en psychiater. Geen actie, geen gedachten, geen beschrijvingen; McCarthy dumpt alle ballast en presenteert twee mensen die louter via taal tot wederzijds inzicht proberen te komen.

Samen met dokter Cohen dalen we af in de troebele maar ook briljante geest van de twintigjarige Alicia. Ze blijkt een wiskundig wonderkind en een begenadigd violiste, maar tevens een vrouw met perverse gedachten en een hardnekkige doodsdrang – wanneer ze haar zelfmoordfantasie nauwgezet beschrijft, rijzen de haren je ten berge.

De intellectuele gesprekken ontstijgen al snel het persoonlijke leed van Alicia. Op socratische wijze gaat Alicia op zoek naar de fundamenten van ons bestaan en haar filosofische aanpak zaait vooral twijfel. Bestaat er zoiets als de werkelijkheid? Wat is wiskunde? Een menselijk construct of een universele code die ook los van de bedenker bestaat? Verwijst taal naar iets échts en zo ja, waar verwijst het woord ‘niets’ dan naar? Misschien heeft Wittgenstein gelijk, misschien veroorzaakt onze praatzucht enkel misverstanden, en misschien zouden we beter nederig zwijgen.

McCarthy maakt zijn reputatie van Amerikaanse titaan volledig waar. De schrijver die de wereld eerder No Country for Old Men en The Road schonk, regeert oppermachtig in Stella Maris . De uitgebeende vorm, de onbetrouwbare vertellers, de metafysische bespiegelingen, de mokerende oneliners... Elke pagina doet je naar adem happen.

Stella Maris vormt een tweeluik met het eerder verschenen De passagier, waarin broer Bobby zijn verhaal mocht doen. Beide boeken zijn perfect apart leesbaar, maar samen vormen ze een talige dubbelster. Het universum mag dan koud en donker en onverschillig zijn, het heeft ons bij wijze van troost wel de woordkunst van Cormac McCarthy opgeleverd.

De Arbeiderspers (oorspronkelijke titel: Stella Maris), 240 blz., € 22,99.

Verberg tekst

De nieuwste roman van Cormac McCarthy, tevens een tweeluik met de eerder verschenen roman ‘De passagier’. 1972, Black River Falls, Wisconsin. Alicia Western, wiskundige met paranoïde schizofrenie, overdenkt bij haar psychiater in een kliniek de aard van waanzin en het snijvlak tussen natuurkunde en filosofie. Ze herinnert zich een jeugd waarin haar grootmoeder haar op zevenjarige leeftijd vreesde en vertelt over haar hersenschimmen, maar weigert te spreken over haar broer Bobby — niet helemaal dood, niet helemaal de hare — om wie ze voortdurend rouwt. Het boek is geheel verteld via therapeutische sessies en creëert zo een portret van een vrouw die haar eigen bestaan en het leven probeert te begrijpen. In indringende stijl en met psychologische diepgang geschreven. Voor een literair lezerspubliek.Cormac McCarthy (Providence, 1933) is een wereldberoemde Amerikaanse schrijver. Hij schreef meerdere boeken. Zijn werk werd in verschillende landen uitgegeven en won meerdere prestigieuze literaire prijzen, zoals de Pulitzerprijs voor Fictie en de National Book Award. Verberg tekst