Babs Gons, 'de ongekroonde koningin van spoken word in Nederland', bezorgt met HARDOP de eerste bloemlezing van spoken word in ons taalgebied. Zo'n verzameling moest er een keer van komen, want het fenomeen is niet meer weg te denken uit het culturele leven in West-Europa. Met name in de grote steden bulkt het van de podia waarop (vooral jonge) performers hun teksten ten gehore brengen, vaak in combinatie met andere podiumkunsten.

In haar inleiding op de bloemlezing definieert Gons spoken word als 'de kunst om de woorden van het papier te halen en ze tot leven te brengen'. Dat roept onmiddellijk de vraag op waarom je een papieren bloemlezing als HARDOP zou publiceren. De prachtige vormgeving - met graffiti-achtige illustraties en silhouetten van de gebloemleesde artiesten - maakt van deze bundeling een urban experience op zich, maar tot leven komen de woorden alleen als je besluit rond te struinen op de sociale media van de spoken word-dichters of simpelweg een van hun performances bezoekt. Toch valt een bloemlezing als deze goed te verdedigen. Vaak vragen bezoekers van spoken word-avonden waar ze de gedichten nog eens kunnen nalezen (om die reden ging Gons zelf lang met een uitgave in eigen beheer op pad), en bovendien is een boek als dit een visitekaartje van het genre voor een potentieel nieuw publiek.

Gons benadrukt in haar inleiding terecht dat spoken word bepaald geen nieuw fenomeen is. Ze verwijst naar de orale cultuur in de klassieke oudheid en naar de verhalenvertellers die in culturen over de gehele wereld de narratieve dienst uitmaakten. Ook plaatst ze spoken word uitdrukkelijk in de moderne poëziegeschiedenis, onder verwijzing naar de Harlem Renaissance en de Beat Generation in de Verenigde Staten en Poëzie in Carré in Nederland. In zekere zin komt HARDOP daarmee in een canonieke traditie te staan. Spoken word beperkt zich dan niet tot jongeren in de hedendaagse urbane centra, maar heeft evengoed te maken met Shakespeare en Beowulf.

Ritme

Dat is een heel inclusief standpunt dat het wel erg moeilijk maakt de grenzen te trekken tussen verschillende vormen van literaire voordracht. Intussen getuigen Gons' eigen selecties er niet van dat ze spoken word zo breed opvat als de inleiding suggereert. De achttien geselecteerde auteurs, onder wie de bloemlezer zelf, zijn bijna altijd performers bij wie het schrijven nooit los kan staan van de artistieke voordracht. Dat wil niet zeggen dat ze geen publicaties nastreven: van Akwasi verscheen al de bundel Laten we het er maar niet over hebben, terwijl Dean Bowen met ­Bokman zelfs genomineerd werd voor de C. Buddingh'-prijs voor het beste debuut. Het siert Gons dat zij deze bekendere namen niet het maximum van vier opgenomen teksten toebedeelt. Die eer gaat naar vier vrouwen: Sjaan Flikweert, Neusa Gomes, Smita James en de samensteller zelf. Ronduit jammer - want beperkend - is dat alleen Nederlandse spoken word-artiesten werden opgenomen, terwijl Vlaanderen met bijvoorbeeld Anissa Boujdaini en Seckou ­Ouologuem genoeg interessants te bieden heeft.

Een gemene deler onder de gebloemleesde spoken word-artiesten zijn hun zeer directe, confronterende zinnen. Dit is poëzie vanuit het hart, aldus Gons. Vaak komen daarbij thema's als identiteit, afkomst en (witte) privileges aan de orde, zoals bij Gerswin Bonevacia ('Steel mijn erfgoed, steel alles of “légumai”, alleen een Curaçaoënaar weet wat ik bedoel'), ­Sandy Bosmans ('Schrijver zijn is echt geen beroep en / zeker niet voor Ghanezen') en Juan-Carlos Goilo ('Iedere oorsprong begraven met mijn navelstreng / mijn oikos is de kosmos'). In stilistisch opzicht valt - en dat zal niet verbazen - de grote ritmiek van deze teksten op. Veel spoken word-dichters werken uitvoerig met herhalingen, opsommingen en parallellismen. Daardoor ontstaat een soepele cadans in de tekst, zoals bij Sjaan Flikweert: 'ik heb wierook gebrand / olie gemorst / gas gelekt / vuur gedoofd'.

Cliché

Sommige teksten in HARDOP overleven moeiteloos op papier, zoals de krachtige brief van Naomi Veldwijk waarin ze haar achternaam volgt tot een plantage in negentiende-eeuws Suriname. Andere auteurs moeten het klaarblijkelijk meer van hun performance hebben. Het is niet moeilijk zoeken naar clichés: van 'een vooruitzicht op een aangetaste vooruitblik' (Smita James) tot 'met mijn vrieskou / door jouw warme / leven' (Siham Amghar). In de meer rapachtige bijdragen krijgen de rijmschema's soms iets koddigs, zoals bij Onias Landveld: 'Dakloosheid slaat kraters, op zijn ziel, hij ondergaat het gelaten. / Eén waarbij onze paraatheid wordt geleverd met mate.' En als je bij Elten Kiene 'zonder te overdrijven / hiphop has it all' leest, staat dat er toch een beetje plompverloren.

In die zin is het jammer dat HARDOP geen cd bevat, of - moderner - QR-codes waarbij je de performance van een tekst op je mobiele telefoon kunt inladen. Ik geloof Gons namelijk meteen als zij schrijft dat bezoekers van spoken word-avonden achteraf teksten van de optredende artiesten willen kopen, maar de vraag is of hier ook het omgekeerde geldt: betoveren de woorden genoeg op papier om naar de performance te willen kijken? In deze bloemlezing verschilt dat wel érg per dichter. De vormgeving maakt veel goed, maar HARDOP mist uiteindelijk het multimediale element waar spoken word zo uitdrukkelijk om vraagt.

Atlas Contact, 224 blz., 20 €.

Verberg tekst

'Lees hardop!' is de oproep aan de lezer van dit boek. Die lezer doet er goed aan deze aanbeveling op te volgen. Bloemlezer Babs Gons heeft een prachtige keuze gemaakt uit het werk van achttien Nederlandse 'spoken word'-artiesten/dichters, dat het verdient' van het papier gehaald' te worden. Hardop, zo wek je dit werk tot leven. Direct, verstaanbaar en gericht op de luisteraars. Spoken word is niet alleen de tekst, maar ook performance, ritme, tempo, mimiek, beweging, intonatie en interactie met het publiek. Deze bundel met werk van Akwasi tot Gino van Weenen levert het bewijs. Gons' keuze wordt voorafgegaan door korte biografische schetsjes van de artiesten. Prachtige eigentijdse, naar graffiti verwijzende vormgeving: decoratieve teksten/tekeningen in kleur, met silhouetportretten van de performers. Deze bloemlezing is hard op weg de 'Komrij' van het spoken word te worden en is bruikbaar in het voortgezet onderwijs en onmisbaar bij Hip Hop- en poëzie-workshops, die steeds vaker plaatsvinden in de bibliotheek. Vanaf ca. 15 jaar. Verberg tekst

Eerst even: wat is spoken word? En wat is het verschil met een gewone poëzievoordracht? Babs Gons omschrijft het zo: "Spoken word is de kunst om de woorden van het papier te halen en ze tot leven te brengen. Spoken word is bam, in your face." Waar laten we zeggen 'gewone poëzie' (bestaat die?) vooral voor papier geschreven is, en de woorden soms het witte vlak van de pagina verlaten om op een podium voorgedragen te worden, is spoken word juist vooral bedoeld om te klinken.

En dus had de titel van de door Gons samengestelde bloemlezing met spoken word-dichters misschien wel niet anders kunnen zijn dan 'Hardop' .

Wat de teksten in deze bloemlezing gemeen hebben is maatschappelijke betrokkenheid. Spoken word-dichters hebben een boodschap die vaak draait om identiteit. Om weten waar je vandaan komt, wat je gevormd heeft, om antwoord te krijgen op vragen als die waarmee Jasper Albinus worstelt:

Ik ga naar Indonesië en neem mee de vragen die ik opschreef in mijn rekenschrift: Waarom schoot opa op Indonesische soldaten? Waarom vertelt oma nooit over waar ze precies vandaan komt en wat betekent schaamte als ik niet weet waarvoor ik dat moet voelen?

Of, om met Dean Bowen te spreken: erachter komen uit welke 'gelaagde opmaak' je geboren bent.

Bowens eigenzinnig welluidende stem werd al eerder door de jury van de C. Buddingh'-prijs opgemerkt. Zijn teksten willen een vuist maken, net als het ritmisch verhalende werk van Akwasi, waarin het ene woord via klank en associatie het andere oproept.

Zeker niet alle teksten werken op papier, in sommige is de taal al te eenduidig. Maar in de betere gedichten zindert de energie die ze in een zaal teweeg moeten brengen. Daarin gaan de woorden als vanzelf hardop klinken, krijgt de taal iets bezwerends

In het werk van Gons zelf bijvoorbeeld, dat voor mij de verrassing was van deze bundel. In een krachtig aan Nobelprijswinnaar Toni Morrison gericht gedicht, een gebed haast, komt het grondthema van haar bloemlezing samen: 'Miss Toni Morrison, / schrijf ons een wereld / waarin we passen / en waarin we weten waar we vandaan komen. / Kijk bij ons binnen.'

Gons' blik is breed. Fel is ze, maar ze ontroert ook in haar pleidooi om de vrouw met borstkanker ('de oorlog onder hun huid') gewoon als 'Guusje, Jeritza, Maria, Anna, Fadime' te blijven zien, hen niet tot dossiernummer te maken.

Er klinkt boosheid, strijdvaardigheid en humor in deze bloemlezing, naast hoop en verlangen. Echo's van de droom van Martin Luther King. De roep om de geschiedenis niet te vergeten, te praten over de donkere plekken, maar ook, zoals bij Elten Kiene, de wens om de toekomst samen vorm te geven: 'Laten we inzien / dat wij / samen is / en samen / iedereen'.

Atlas Contact; 224 blz. € 20.

Verberg tekst